شرۆڤەیا هەلبەستا (غروور) ناڤەرۆک و تیما سەرەکی و کویراتییا هزری
هۆزان: ڤیان محەمەد طاهر
شرۆڤه: ئیسماعیل بادی
٢ – ٢
تڤانگ د چەند حالەتان دا دهێتە بکارئینان:
هه‌یه‌جانەکا بهێز: حالەتێ دەروونی یێ تێکەلی ڤالایی و خوڕاگری و هەیەجانێ، دەمێ مرۆڤ تێدا توند و دژوار و گەرم دبیت.
هێرش و هه‌و: تڤانگ هەروەسا ب واتایا تەڤگەڕێ توند و لەزوبەز یێ هێرش و هه‌وان ژی دهێت.
پاڵدان و پالپێڕان: گەلەک جاران وەکی هێز و باوەریا پالدان و پالپێڕانا تشتەکی یان کەسەکی دهێته بکارئینان.
ژڤانا هەستێ د عەشقێ دا: د ئەدەبیاتا کوردی دا، تڤانگ جاران ب واتایا هەستێ هەیە، کو وەکی ژڤانەکا دل و دەروونی دهێتە هەستپێکرن دەمێ مرۆڤ د عەشقێ دا دبیت.
د ڤێ هەلبەستێ دا، دەمێ مه به‌حسی «تووڕەیی و تڤانگ»ا كری، مەبەست ئەو حالەتێ هه‌یه‌جان و لەزوبەزێ و گەرماتییێ بوو، کو ژ دێرێن هەلبەستێ دیار دبیت، و یەکەم جار دێرا «دا…ب غروورا خۆ ئەژدەهایێن حەزا هار بکەی» نموونەیەکا هەستێ تڤانگێ یە کو تێدا هەست و سۆز یێن توند و بهێز دهێنە دەربڕین.
ب کورتی، هەلبەستڤان د ناڤ حالەتەکێ دەروونی یێ ئالۆز و ناسەقامگیر دا دژیت، تژی ژ دژایەتی و شه‌ڕه‌نیخێ، د ناڤبەرا عەشق و رزگاربوونێ، سەربەخۆیی و گرێدارییێ، تووڕەیی و هێڤیێ دا. ئەڤ شه‌ڕه‌نیخا دەروونی هەلبەست کریە بەرهەمەکێ بهێز و کاریگەر، کو گەلەک خوانده‌ڤان دشێن خۆ پێ بناسن.
وێنەیێن شعری یێن هەلبەستا «غروور»
هەلبەستڤان ڤیان محەمەد طاهر گەلەک سەرکەفتی بوویە د ئافراندنا وێنەیێن شعری و میتافۆرێن بهێز دا. ئەڤە چەند نموونە نە:
١- وێنەیێ دەریایی یێ غروورێ
«غروورا خۆ یا دەریایی نە فرۆشە من» – ئەڤ وێنەیە زۆر یێ سەرکەفتی یە، چونکی دەریا چه‌ڤه‌نگێ مەزناهی، بێ- سنووری و هێزێ یە. غروور وەکی دەریا هاتییە وەسفکرن، کو دشێت مرۆڤی نقۆم بکەت. هەروەسا، پەیوەندییەکا هونەری هەیە د ناڤبەرا دێرا ئێکێ و یا دویێ دا: «ئێدی ئەز ژ پێل و سیپەلا ناترسم» – پێل و سیپەل بەشێن وی دەریایی نە.
٢- کڕین و فرۆتنا غروورێ
«دا غروورا تە پێ بکڕم» – دروستکرنا وێنەیەکی، کو غروور تشتەکە مرۆڤ دشێت بکڕیت، وێنەیەکێ بازرگانی یێ بهێزە. ئەڤە دیار دکەت کا چەوا غروور دشێت ببیتە بابەتێ مەعامەلەیەکێ د ناڤبەرا دو کەسان دا، ئو هەر تشته‌كی بهایەکێ خۆ هەیە.
٣- رەنگێ کەسەکی ل سەر ژیانێ
«هەمی چرکێن ژییێ من – یێن ب ڕەنگێ تە پەنگیاین» – ئەڤ وێنەیێ رەنگی، کو چەوا کەسەکێ دی دشێت کاریگەرییا خۆ ل سەر هەر چرکەیێن ژیانا مرۆڤی بهێلیت. پەیڤا «پەنگیاین» ژی گەلەک یا بهێزە – ئانکو رەنگ ب دووماهی ناهێت، بەلکو کۆم دبیت و پەنگیانێ په‌یدا دکەت.
٤- ڤالاکرنا کەسەکی ژ خۆ
«پێکۆلا من بۆ ڤالاکرنا تە یا ژ خوه« – ئەڤ وێنەیە دیار دکەت کا چەوا کەسەک یێ تژی بوویە ژ کەسەکێ دی، ئو نوکە دڤێت خۆ ژێ ڤالا بکەت. ئەڤە وێنەیەکێ فیزیکی یێ هونەرمەندانە یە، وەکی کو تشتەک د ناڤ دەمژمێرەکێ دا بیت و مرۆڤ بڤێت وێ ژێ دەربێخیت.
٥- دزینا خۆ ژ کەسەکی
«خوه ژ تە بدزم» – وێنەیەکێ گەلەک بهێزە، کو هەستێ دزینێ خویا دکەت، ئانکو هەلبەستڤانێ دڤێت ب نهێنی و بێی هایدارییا وی کەسی خۆ ژێ رزگار بکەت.
٦- مەستبوون د پێکێن عەشقێ دا
«دا د پێکێن عەشقا مندا مەست ببی» – وێنەیەکێ کلاسیکی یێ عەشقێ یە، لێ ب شێوەیەکێ نوی و جودا هاتییە پێشکێشکرن، کو عەشق وەکی ڤەخوارنەکا بهێز هاتییە وەسفکرن.
٧- ئەژدەهایێن حەزێ
«ب غروورا خوه ئەژدەهایێن حەزا هار بکەی» – ئەڤ وێنەیە یێ سەرکەفتی یە، چونکی ئەژدەها چه‌ڤه‌نگێ گیانەوەرەکێ مێژوویی یێ مەزن و بهێزە، و هەڤبەندییا وێ ل گەل حەزێ، وێنەیەکێ پڕ- واتا دئافرینیت.
٨- کڕینا غروورێ ب هشێ
«من ب هشێن خوه غروورا تە یا کری» – ئەڤ وێنەیە دیار دکەت کا چەوا مرۆڤ دشێت ب هشێن خۆ، ئانکو ب باوەرییا خۆ، غروورا کەسەکێ دی زێدە و مەزن بکەت.
ب کورتی، هەلبەستڤان د کارئینانا وێنەیێن شعری دا گەلەک سەرکەفتی یە و شییایە زمانێ نەرم و هەستیار و د هەمان دەم دا بهێز ب کار بینیت دا پەیاما خۆ بگەهینیت. وێنەیێن وێ یێن شعری تایبەتمەندییەکا سەرەکی یە، کو هەلبەست کرییە تشتەکێ ب تام، کاریگەر و بەرچاڤ.
پەیڤێن دوبارەکری و واتایا وان
د هەلبەستا «غروور» دا
د هەلبەستا «غروور» دا، هه‌لبه‌ستڤان (ڤیان)ێ چەند پەیڤ دوبارە کرینە، کو تایبەتمەندییەکا گرنگ یا ڤێ هەلبەستێ یە و واتایێن کویر دگەهینن:
په‌یڤا «غروور»:
«غروور» سێ جاران دهێتە دوبارەکرن:
– «غروورا خوه یا دەریایی نە فرۆشە من».
– «دا غروورا تە پێ بکڕم».
– «من ب هشێن خوه غروورا تە یا کری».
ئەڤ دوبارەکرن دیار دکەت کو غروور تیما سەرەکی یا هەلبەستێ یە. دوبارەکرنا وێ د دێرێن جودا دا نیشان ددەت، کو غروور تشتەکە هەم یێ وی کەسی یە و هەم ئاکامەکا پەیوەندییێ یە کو هەلبەستڤانێ ب خۆ پشكداری د چێکرنا وێ دا کرییە.
داچەکا «خوه«
«خوه« گەلەک جاران هاتییە دوبارەکرن:
– «غروورا خوه یا دەریایی».
– «ڤالاکرنا تە یا ژ خوه«.
– «من چەند دڤێت خوه ژ تە بستینم».
– «خوه ژ تە بدزم».
– «من ب هشێن خوه غروورا تە یا کری».
ئەڤ دوبارەکرنە جەختێ ل سەر خودان- بوون و ناسنامه‌یا کەسی دکەت. نیشان ددەت کو شەڕەکێ خودان- بوونێ هەیە د ناڤبەرا هەلبەستڤانی و وی کەسی دا – کی خودانێ کێ یە؟ کی کاریگەرییێ ل سەر کێ دکەت؟
«من» و «تە»
داچەکا «من» و «تە» گەلەک جاران د هەلبەستێ دا دهێنە دوبارەکرن، کو نیشانا ململانێ و بەربەرکانێ یە د ناڤبەرا دو کەسان دایە. ئەڤ دوبارەکرنه دیار دکەت، کو هەلبەستڤان دخوازیت سنووران د ناڤبەرا خۆ و وی کەسی دا زەلال بکەت.
«ب»
داچەکا «ب» چەند جاران هاتیە بکارئینان:
– «یێن ب ڕەنگێ تە پەنگیاین».
– «ب دیناتییا من ب هش ناکەڤی».
– «ب غروورا خۆ»
– «من ب هشێن خۆ غروورا تە یا کری»
ئەڤ دوبارەکرنە نیشانا ئامرازیێ یە، ئانکو چەوا تشتەک دێ ب تشتەکێ دی هێتە کرن، کو گرێدایی یە ب مێکانیزمێن پەیوەندیێ ڤە.
پەیڤا «هش»
– «ب دیناتییا من ب هش ناکەڤی».
– «من ب هشێن خۆ غروورا تە یا کری»
ئەڤ دوبارەکرن نیشان ددەت کا چەوا هش (ئاقل/فکر) رۆلەکێ سەرەکی د پەیوەندییێ دا دبینیت. دووبارەکرنا «هش»ێ ژی نیشانا بەربەرکانێ یە د ناڤبەرا ئاقل (هش)ێ و عەشقێ (دیناتی)ێ دا.
پەیڤێن دوبارەکری د ڤێ هەلبەستێ دا، نە تنێ ڕیتمەکێ دەنگی ددەنە هەلبەستێ، بەلکو دوپاتییێ ل سەر تیما سەرەکی و پەیاما هەلبەستێ ژی دکەن، کو ئەوە: ململانێ یا د ناڤبەرا مرۆڤەکی و غروورا کەسەکێ دی دا، هەروەسا ئەو تێگەهشتنا کو جاران مرۆڤ ب خۆ دبیتە ئه‌گه‌رێ دروستکرنا غروورا کەسەکێ دی.
ڤان دوبارەکرنا هەلبەست کرییە تشتەکێ ئێکگرتی و کاریگەر، هەر دوبارەکرنەک لایەکێ نوی یێ واتایێ خویا دکەت.
ئەنجام
هەلبەستا «غروور» بەرهەمەکێ هونەری یێ تایبه‌ته، کو ب شێوازەکێ هونەرمەندانە به‌حسی پەیوەندیێن ئالۆز یێن مرۆڤان دکەت. ڤیان محەمەد گاهر وه‌كو هه‌لبه‌ستڤانه‌ك شییایە ب پەیڤێن ساکار و کورت، پەیامەکا کویر و پڕی واتا پێشکێش بکەت. هەلبەست دەربارەی غروورێ یە، لێ د هەمان دەم دا دەربارەی خۆ- ناسینێ و خۆ- رزگارکرنێ ژی یە، و نیشان ددەت کا چەوا مرۆڤ دشێن د ناڤ پەیوەندیێن ئالۆز دا به‌رزه ببن، لێ ب هەمان دەم دا ئەڤێ چەندێ دزانن و دئاگه‌هدارن.
ژێده‌ر:
١- دكتور صلاح فضل، شفرات النص- دراسه سیمیولوجیە فی شعریە النص والقصید، ط2، القاهرە- 1995.
٢- د. علی جعفر العلاق، في حداثە النص الشعری، بغداد- 1990.
٣- جان كوهن، الكلام السامی- نظریە فی الشعریە، ترجمە وتقدیم وتعلیق: د. محمد الولی، لیبیا- 2013.
٤- چیروم ستولنیتز، النقد الفني – دراسە جمالیە، ترجمە: د. فۆاد زكریا، الاسكندریە – 2007.
