شـۆرەشـا ژنـا كـورد
عزەت یوسف
د پەراوێزا ئێكەمین كۆنفرانسێ ژنێن كوردستانێ ل هەلێرا پایتەخت، ژنێ نەبەس رۆلەكێ گرنگ بەلكی رۆلەكێ كاریگەر و سەرەكی د ئاڤاكرن و بنیاتنانا چڤاكێ و دەولەتێ و شارستانیەتێ دا هەیە.
هەرچەندە هێشتا گەلەك ژ ژنێن كورد ژ خرابیا سەرەدەریكرنێ ژ ئالیێ جڤاكا كلاسیكی و زەلامینی تێدا سەروەر دنالن، لێ گرنگیا پێشداچوون و ڤەگوهاستنێن نوی رێخۆشكرن بۆ ژینگەهەكا پتر دیموكراتی و دادوەری هەروەكو نها دهێتە پەیرەوكرن، دبیت ببیتە نموونەكا پیشەنگ بۆ پاشەڕۆژەكا گەش. هەتا بەریا نها چڤاكا كوردەواری پتر یا كلاسیك بوو، لێ پرۆسەیا گەشەكرنا ژنێ ل كوردستانێ ب ئاراستەكێ دیار و لەز سەرهلددەت؛ جورەكێ شۆرەشێ دناڤا شۆرەشێ دایە، كو نیشانێن باشتربوونا پلەداریا ژنێ دیار دبن. پشكداریا ژنێ د كاروبارێن سیاسی و جڤاكی دا بوویە كارەكێ دەزگاهیكرن؛ ژن ژ تەخێن نزم دپشكداریكرنا ئەڤان كاروباران دا د بەرەڤ تەخێن زێدە بوونێ دایە؛ ئەڤ دیاردە ب ئاوایەكێ بەرفرەه یا دهێتە چەسپاندن و ژ حالەتێ كتوماتی دەركەتی یە.
ل ڤێرە دخوازم ئاوڕەكی ل نڤێسینا كەڤنا (ئوفرا بێنجیۆ) ل ژێر مانشێتێ شۆرەشا ژنا كورد بدەم، كو ل 10/3/2014، ل (جروسلم پۆست) بەلاڤبوویە. هەرچەندە دەما بەحسا رۆلێ ژنا كورد د شۆرەش و خەباتێ دا دهێتە كرن، ئێكسەر ناڤێ مارگریتێ یێ بلندە و ناڤێ لەیلا قاسمێ سەرپشكە. ژبەر گرنگیا مژاری ل ڤێرە دێ دەقێ بەشەك ژ نڤێسینا ناڤبری ڤەگێڕم:.
(رۆلێ ژنێ ل جڤاكا كوردەواریێ دا رەوشەكا كلاسیكی یە ژ بەردەوامیێ و گوهۆڕینێ. دیرۆكا كوردان یا تژییە ژ ژنێن رۆلێ سەركردایەتی د بیاڤێ ئوولی، سیاسی و هەتا د بیاڤێ چەكداری ژی دا گێڕاین. ب ئاوایەكێ بالكێش، كتە ژن ژ ئوول و تائیفەیێن جودا؛ ژ وانە جوی، ئێزدی، عەلەوی، و بسرمان ئەڤ رۆلە دیتییە. ژ ژنێن ناڤدارێن كوردێن جوی (ئەسینا بارزانی – Asenath Barzani) كو ل چاخێ هەڤدێ (1590 – 1670) ژیایە، پاش مرنا هەڤژینێ خۆ بوویە بەرپرسا قوتابخانا ئوولێ جۆیاتی (Yashiva) كو ب ئێكەمین ژنا (حاخام – Rabbi) د مێژوویا جوویا دا دهێتە زانین.
هەر ل وی سەردەمی، (خانزاد سولتان – Khanzade Sultan) یا بسرمان، لدویڤ نڤێسینا ئێك ژ مێژوو نڤیسان، سەركێشیا لەشكەرەكی 30 هەزار كەسی دژی ئیرانێ كریە. حكومەتا هەرێما كوردستانا ئیراقێ (KRG) پەیكەرەك بۆ ئەڤێ خانما قارەمان یا ڤەدای. ژنەكا شەڕكەرا دیترا بێ وێنە دگۆتنێ (كارا فاتما خانم – Kara Fatma Khanum) ل سالا 1850 سەركردایەتیا یەكەیەكێ ل شەڕێ (قرم – Crimean) بۆ دیاركرنا دلسۆزیا خۆ بۆ (ئوسمانیا – Ottomans) كریە. ژنەكا دیترا ناڤدارا كوردا سەركردە، (عەدیلە خانم – Adela Khanum) ل سالێن (1847 – 1924) ببوو سەرۆكا ئەشیرەتا مەزنا (جاف – Jaf) دەستهەلاتی ل دەڤەرا هەلەبجە كریە كو ب زیرەكیا رێڤەبەریا خۆ یا پێگۆتی بوو. بەریتانی گەلەك ب زیرەكیا وێ داخبار ببوون و نازناڤێ (شازادا وێرەك) لێكربوو.
د ناڤا ئوولا ئێزدیان ژی، چڤاكا نەبسرمان، ژنەكا ناڤدار هەبوو دگۆتنێ (مەیان خاتون – Mayan Khatun)، كو د جڤاكا خۆ دا سەركردەكا ئوولی یا كاریگەر بوو ژ (1913 – 1957).
ئەڤ لیستا ناڤێن بالكێش مەرەم ژێ ئەو نینە یا سەرتاسەرە، لێ دیاركرنا ئاراستەكێ دەگمەنە ژ جۆرێ خۆ د چڤاكا كوردەواری دا و دناڤا عەرەب و فرس و توركێن دەردورێ وان دا ژی ناهێتە دیتن. هەروەسا ئەڤ دیاردە نابیت ب شاشی بهێتە وەرگرتن كو ئاماژەیە بۆ وەكهەڤیا جێندەری د جڤاكا كوردەواری دا دكەت، لێ پاڵ ب پاڵ ل گەل ئەڤان ژنێن ئازا پڕانیا ژنێن كورد هەمی جۆرێن دەرد و دەردەسەریێ ل جڤاكەكا كلاسیكی و داخستی و رەگەزێ نێر لسەر زال دەربازكرینە.
لێ ژنا كورد یا ژ هەمیا ناڤدارتر ل توركیا لەیلا زانایە، یا بوویە سومبولا خەباتا كوردی پاش دەه ساڵ ل زیندانێ دەربازكرین ژبەر زیرەكی و وێرەكییا وێ دەمێ رستەك ب زمانێ كوردی د رێورەسمێن سویند خوارنێ ل پەرلەمانێ توركیا ل سالا 1991 ێ خواندی. نها ئەو پشكداریێ د هندەك چالاكیاندا بۆ هەمی كوردان دكەت.
(گولتان كشاناك – Gultan Kishanak)، ل توركیا كو بۆ وادەیێ دوو سالان (1980 – 1982) ژبەر چالاكیێن وێ یێن لایەنگر بۆ دوزا كوردی هاتبوو زیندانكرن.)
