شه‌رتانێ
ن: ئه‌نتونی چیخۆف
و: شیان كانیساركی
شه‌ڤه‌كا تاری یا پایزێ بوو، ده‌مێ فه‌رمانبه‌رێ بانكێ یێ پیر په‌یاسه و هاتن و چوون د ژۆرا خوه یا خواندنێ ڤه دكر، هزر دكر كا چه‌وا وه‌كی وێ شه‌ڤێ به‌ری پازده سالان وی ل مالا خوه ئاهه‌نگه‌ك گێرا بوو و گه‌له‌ك خه‌لك تێدا ئاماده ببوو ژ كه‌سێن به‌رنیاس و خودان پوستێن گرنگ ل باژێری. بیرا وی دهات كو وێ شه‌ڤا پاییزی وان ل سه‌ر بابه‌ته‌كێ گرنگ دانوستاندن كر بوو و سوحبه‌ت گه‌له‌ك گه‌رم ببوو، كو ئه‌وژی بابه‌تێ “The Capital Punishment ” سزایێ سێداره‌دانێ” بوو، باهرا پترا مێهڤانان كو پێك دهاتن ژ ڕۆژنامه‌ڤان، نڤیسه‌ر، یاسازان و پارێزه‌ران ل گه‌ل وێ چه‌ندێ نه‌بوون سزایێ سێداره‌دانێ كو جاران دبێژنێ” Death Penalty ” بهێته جێبه‌جێكرن و بكارئینان. وان ژبه‌ر دو ئه‌گه‌ران ئه‌ڤ سزایه ڕه‌د دكر، ئێك: دگۆتن بێ ڕه‌وشتیه‌ك یا تێدا هه‌ی تو ئێكی ب كۆژی. دو: دگۆتن: ئه‌ڤه ب دژی بیروباوه‌رێن ئایینێ مه‌سیحیه” The Christianty”.
هنده‌ك ژ ئه‌ڤێن ل وێرێ پێشنیارا “سزایێ تا هه‌تایێ مان د زیندانێ ڤه” دكر ل شوینا سێداره‌دانێ، به‌لێ ” فه‌رمانبه‌رێ به‌نكێ كو وی ده‌می هێژ یێ گه‌نج بوو” گۆت: ئێكجار ئه‌ز نه دگه‌ل هه‌وه‌مه، یا درست ئه‌وه مان د زیندانێ ڤه بێ ڕه‌وشتتره و چ مرۆڤایه‌تی تێدا نینه، به‌لێ سێداره‌دان باشتره و ب ڕه‌وشتتره! چونكی سزایێ مرنێ د ئێك خوله‌ك یان ئێك چركه دا خودانی د كوژیت بێی ئێشانه‌كا به‌رده‌وام، لێ د زیندانێ ڤه هه‌ر ڕۆژ خودان د مریت. “فه‌رمانبه‌رێ بانكێ” گۆت: ئه‌ڤجا كیژ كه‌س بۆ ته یێ چێتره، ئه‌ڤێ د ئێك چركه‌دا ته ژ ئێشانێ ب دویماهی بینیت، یان ئه‌ڤ كه‌سێ هه‌ر ڕۆژ پارچه‌یه‌كێ ژ ژیانا ته ببه‌ت؟
دناڤ وێ كۆما مێهڤانان دا “پارێزه‌یه‌كێ گه‌نج” دژیێ بیست و پێنج سالیێ دا هه‌بوو، وی ژی دڤیا پێشنیارا خوه ل سه‌ر بابه‌تی بێژیت گۆت: ب بۆچوونا من هه‌ردو په‌یڤێن ” زیندانكرن و سێداره‌دان” نه د درستن و ب دژی ڕه‌وشت و مێشكی نه، لێ ئه‌گه‌ر من پێشنیار بكه‌ن بۆ هه‌ربژارتنا ئێكێ ژوان ئه‌ز دێ زیندانێ هه‌لبژێرم چونكی هه‌ر چ نه‌بیت ڕۆحێ ژ مرۆڤی نا ستینیت، هه‌ر چ نه‌بیت تۆ بژی چێتره ژ مرنێ. چونكی پارێزه‌رێ گه‌نج ژ مێهڤانان هه‌میان زیره‌ك و ب جه‌رگتربوو یێ چاڤ نه‌ترسیا وی یا دیار بوو ژبه‌ر گۆتنا وی، فه‌رمانبه‌رێ بانكێ كۆنترولا خوه ژده‌ست دا و ده‌ستێ خوه ب هێز ل مێزێ دا و ب ده‌نگێ بلند گۆت: “چ ڕاستی بۆ ڤێ ئاخفتنێ نینه، پا هه‌كه وه‌سا بیت ئه‌ز دێ دو ملیونان ده‌مه ته، ب تنێ پێنج سالان بمینه د ژۆره‌كێ ڤه”!
پارێزه‌ری گۆت: ” ئه‌گه‌ر تۆ ڕاست بێژی، ئه‌ز دێ دو ملیونان به‌م، لێ نه‌بوو پێنج سالان به‌لكو بۆ پازده سالان”!
فه‌رمانبه‌ری گۆت:” پازده‌سال؟”
پارێزه‌رێ گه‌نج گۆت: “یێ ڕازی مه، دێ پاشی دو ملیونان ده‌یه من، به‌رامبه‌ر ئازادیا من”
پشتی ڤێ شه‌ره‌ده‌ڤێ، فه‌رمانبه‌ری وه‌كی یاریپێكرن ل گه‌ل كوركێ گه‌نج ئاخفت: ” پتر هزرا خوه بكه گه‌نجۆ!! هێژ ته ده‌م یێ مای، بۆ من دو ملیون چنینن، به‌لێ تو دێ ڤان سێ چوار سالان ژ ژیێ خوه یێ خوه‌ش ژده‌ست ده‌ی، من گۆت سێ چوار چونكی یێ پشتراستم پتر تو نامینی و ته هه‌دار نابیت، ڕاستی ئه‌ز بۆ ته گه‌له‌كێ ب خه‌مم گه‌نجێ هه‌ژار، ل من ببوره”!
نوكه ژی “فه‌رمانبه‌رێ پیر” هه‌ر یێ دهێت و دچیت و یێ پرسیارێ ژ خوه دكه‌ت، ئه‌رێ بابه‌تێ وێ شه‌رتانا وێ شه‌ڤێ چ بوو؟ ئه‌رێ چ باشی بوو وی گه‌نجی كری، كو پازده سالان ژ ته‌مه‌نێ خوه ژده‌ست بده‌ت به‌رامبه‌ر دو ملیونان؟ ئه‌رێ ئه‌و شه‌رتانێ شیا تشته‌كی ژ ڕاستیێ ب گوهۆڕیت، ئه‌رێ شیا دیاربكه‌ت كا كیژ ژوان” سێداره‌دان یان زیندان” یا چێتر و باشتره؟ نه‌خێر..نه‌خێر، ڕاستی ژی ئه‌ڤه تشته‌كێ بێ ڕامان و بوها بوو ڕویدای.
هێژ پتر ل بیرا خوه دئینا، ده‌مێ شه‌رتانێ هاتیه په‌سه‌ندكرن ژلایێ وان و هه‌می مێهڤانان ڤه، كو دڤێت “پارێزه‌رێ گه‌نج” د سه‌رداڤه‌كێ ڤه ل ناڤ باخچه‌یێ وی یێ دویری باژێری بمینیت و چێ نابیت ب هیچ ڕێكه‌كێ چ مرۆڤان ببینیت، ئانكو د ڤێت په‌یوه‌ندیێن خوه ل گه‌ل جیهانا ده‌رڤه‌ی زیندانێ ببڕیت، به‌لێ چه‌ند تشته‌ك درستن ئه‌و داخواز بكه‌ت، وه‌كی: یێ ڕێكپێدایه هه‌ر ئامیره‌كێ موزیكێ داخواز بكه‌ت دێ بۆ ئینین، خواندنا په‌رتووكان درسته، هه‌روه‌سان نڤیسینا نامان ژی بۆ ژده‌رڤه درسته ل گه‌ل ڤه‌خوارنا مه‌یێ و هه‌ر خوارنه‌كێ” ئه‌ڤ شه‌رته هاته ده‌ستپێكرن ژ ده‌مژمێر 12:00 ڕۆژا 15ی هه‌یڤا 11 یا سالا 1870 و دێ ل ڕێكه‌فتی 14ی هه‌یڤا 11 یا سالا 1885 ده‌مژمێر 12:00 ب دویماهی هێت و ئه‌گه‌ر خوه دو خوله‌كان ژی به‌ری ده‌مێ دیاركری “زیندانی” ژ سه‌رداڤێ ده‌ركه‌فت دێ ڕێكه‌فتن هێته ژناڤبرن و پاره پێ ناهێته‌دان!
د سالێن ده‌ستپێكێ دا “پارێزه‌رێ گه‌نج” هه‌دارا وی نه‌ما ژبه‌ر بتنێبوونێ، ئه‌وی ژی بۆ خوه ئامیرێ پیانویێ داخوازكربوو ب شه‌ڤ و ڕۆژ به‌رده‌وام د ژه‌نی و ب ڤێ چه‌ندێ بۆ خودانێ خانی گه‌له‌ك نه‌خوه‌ش دكر. تشتێ باش وی كری هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ گه‌له‌ك حه‌زژ مه‌یێ و جگاران نه‌كر و گۆت: ئه‌و ب خوه ژۆرا من یا به‌رته‌نگه و بچویكه ب ڤێ دویكێلێ دێ پتر بێهنته‌نگ و نه‌خوه‌ش بیت و مه‌یێ ژی چ ژمن نه‌ڤێت ژبلی گێژاتیێ دێ ب سه‌ر من دا ئینیت، ڕابوو ب داخوازكرنا چه‌ندین په‌رتووكان كو پێكدهاتن ژ جورێن ڕومان و شانۆگه‌ری و چیرۆكێن گرنگ. د سالا دووێ دا ده‌نگێ پیانویێ نه‌ما، له‌ورا ده‌نگێ وی خوه‌ش د چوو ژده‌رڤه و د په‌نجه‌ره‌یێ ڕا گه‌له‌ك جاران خودانی هایژ ژ گریێ وی یێ بلند دبوو، د وێ سالێ دا ئه‌و لێڤه‌بوو و ده‌ست ب ڤه‌خوارنا مه‌یێ كر و بتنێ خوارن دخوار و ڤه‌دخوار، خوه درێژدكر و د نڤست. ب شه‌ڤێ ژی دا ده‌ست ب نڤیسینێ كه‌ت نڤیسیت و نڤیسیت…هه‌تا د بوو سپێده دا هه‌می وان تشتێن نڤیسین هاڤێژیت.
د نیڤا دووێ ژ سالا شه‌شێ، گه‌نجێ مه ب هێز هاته ناڤ خواندنا په‌رتووكان ڤه و ده‌ست پێكر خوه فێری زمانان كر، هه‌روه‌سان بابه‌تێن فه‌لسه‌فی و مێژوویی گه‌له‌ك خواندن و ل خوه كۆم ڤه‌كرن كو د وان چه‌ند سالان دا پتر ژ 600 په‌رتووكان خواندن. هه‌روه‌سان ئه‌و په‌رتووك بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌و شه‌ش زمانێن بیانی بباشی بزانیت، ئه‌ڤجا دا كو پتر خودانێ باخچه‌ی عێجز بكه‌ت، دا ڕابیت ئێك نامه ب شه‌ش زمانان نڤیسیت و دبن ده‌رگه‌هی ڕا هاڤێژیت، تێدا د نڤیسی: ” خوه‌شتڤیێ من، من ئه‌ڤ چه‌ند ڕێزكه بۆ ته ب شه‌ش زمانان نڤیسین، تو دشێی نیشا خه‌لكی بده‌ی ب تایبه‌ت شاره‌زایێن وان زمانان بلا باش ب خوینن ئه‌گه‌ر خوه ئێك شاشی بتنێ ژی تێدا هه‌بیت، هه‌ره ناڤ باخچه‌ی و گوله‌یه‌كا تڤه‌نگێ پاڤێژه دا بزانم كاچه‌ند شاشی هه‌نه، دا كو بۆ من ژی دیار ببیت كو ئه‌ڤا دڤان سالێن ژیێ خوه دا ژ زیندانێ من خواندی و كری هه‌می یا ژخوه بوو و چ مفا تێدا نه‌بوو”
پشتی گه‌هه‌شتی ده‌هـ سالان، زیندانی ب تنێ د ڕوینشته خوار و چ نه‌دكر ژبلی خواندنا “په‌رتووكا پیرۆز” The Gospel “. پاشی به‌رده‌وامی دا خواندنا په‌رتووكێن خوه و جاران گه‌له‌ك هزرا خوه د”ئایینی” خودێ دا دكر ب تایبه‌ت بابه‌تێن سرۆشتی، هه‌روه‌سان ده‌ستپێكر داخوازا به‌رهه‌مێن ” شه‌كسپیری و لورد بایرون”ی دكر. د نوكه دا وی پێزانین ل سه‌ر هه‌ر تشتی یێن هه‌ین، ئاینی، مێژویی، فه‌لسه‌فی، پیولوجی و پزیشكی.
پشتی ڤێ چه‌ندێ” فه‌رمانبه‌رێ بانكێ” گۆت: سوباهی ده‌مژمێر دوازده ژڤانێ ده‌ركه‌فتنا وی یه و دێ ئازاد بیت، دڤێت ئه‌ز دو ملیونان بۆ ئاماده‌بكه‌م، ئه‌گه‌ر من دو ملیون دانێ من چ نامینیت چونكی ب تنێ من ئه‌و یێ پاره یێن ماین د بانكێ دا، پشتی ده‌ردكه‌ڤێت دێ زه‌نگین بیت و دێ ژنێ ئینیت و ب خوه‌شی ژیت، ئه‌ز ژی دێ ڕه‌زیل بم، دڤێت ئه‌ز تشته‌كی بكه‌م”!
ده‌مژمێر ژ سیێ شه‌ڤ بوری بوو باران ژ ئه‌رد و ئه‌سمانان دهات، خودانێ باخچه‌ی هێدی هێدی و بێده‌نگ ده‌ركه‌فت، هه‌می دخه‌ون، كلیلا ده‌رگه‌هی ئینا بێی ئێكی هایژێ ببیت داكو وی ده‌رگه‌هی ڤه‌كه‌ت یێ ئه‌ڤه پازده ساله نه‌ڤه‌بووی، ڕێكه‌ك بۆ خوه دیت هه‌تا چوویه ژۆر بێی ده‌نگه‌كی ژ خوه بینیت، دیت ژۆر زێده یا تاریه ب تنێ په‌نجه‌ره‌یه‌كا بچویك یا تێڤه هه‌ی و ته‌خته‌كێ نڤستنێ یێ ل ئیشكێ هه‌ی و كه‌سه‌ك یێ ل سه‌ر درێژكری یه و تژی په‌رتووك یێ ل وارا هه‌ین. پێنج خوله‌ك ده‌ربازبوون ئه‌و د وێ ژورێ ڤه هێژ “زیندانی” چ لڤین نه‌كرنه یا ژ مرۆڤی ڤه یێ بێ گیانه. پشتی بێهنه‌كێ ” خودانێ باخچه‌ی”ب كه‌نی ڤه گۆت: ” خولیسه‌رێ هه‌ژار یێ خه‌ونا ب دو ملیونان ڤه د بینیت ههههه و نزانیت ئه‌ز یێ ل هنداڤ سه‌رێ وی چ نه‌مایه دێ وی كۆژم..” چاڤێ وی ب نامه‌یه‌كا نڤیسی كه‌فت ل سه‌ر مێزێ گۆت: ” به‌ری ب كۆژم جارێ كا دا سه‌حكه‌ینێ چ نڤیسییه”.
پشتی لاپه‌ر ڤه‌كری دا بخوینیت چاڤێن وی دیت یا نڤیسی: ” سوباهی ده‌مژمێر 12:00 دێ ئازادیا خوه ب ده‌ستڤه‌ئینم، لێ به‌ری ژ ڤێرێ ده‌ركه‌ڤم و تیرۆژكێن ڕۆژێ ببینم ڤه من دڤێت چه‌ند ڕێزكه‌كان بۆ جه‌نابێ ته بنڤیسم؛ ڕاستی ژی ئه‌ڤ تشتێ ئه‌ز ب خێرا ته فێربوویم چ جاران ئه‌ز د ژیانا خوه یا ژده‌رڤه “یا ئازاد”دا فێرنه‌دبووم، هه‌ر سترانا من ڤیای من دگۆت، هه‌ر ئامیرێ موزیكێ من ڤیای ئه‌ز باش و باش فێربووم ب ژه‌نم هه‌روه‌كی ئه‌ز هونه‌رمه‌نده‌كێ به‌رنیاس و بسپۆر، من شه‌ش زمان گه‌له‌ك ب باشی زانین، ئه‌و په‌رتووكێن من د زیندانا ته‌دا خواندین من چ جاران نه‌دشیا د ژیانا خوه دا ب خوینم، من خودێ نیاسی ب ڕێكا ڤێ شه‌رتانا من ل گه‌ل ته‌كری، من زانی كا بۆهایێ ژیانێ چه‌نده! ئێدی ژ نوكه پێڤه پاره‌یی چ گرینگیا خوه بۆ من نینه، به‌لێ ژنوی یا ژمن ڤه ئه‌ز یێ ژدایك بوویم و دێ ژنوی ده‌ست ب ژیانا درست كه‌م، هه‌روه‌كی تو و زیندانا ته بوونه ئه‌گه‌ر ئه‌ز ژ خه‌و هشیار ببم و ببن زله‌هه‌كا هشیاریێ بۆ من، ئه‌ز سوپاسدارێ ته‌مه بۆ ئه‌وا ته پێشكێشی من كری، من ل به‌ره به‌ری ژڤانێ خوه ده‌ركه‌ڤم دا كو پارێ ته‌ژی بۆ ته بمینیت ئه‌و دیاری ژ نك من بۆ ته”
ده‌مێ “فه‌رمانبه‌رێ بانكێ” نامه خواندی ده‌ستێن وی له‌رزین و ب سه‌رێ “پارێزه‌ری” ڤه ماچی كر و ب گری و چاڤێن ڕۆندك ژ ژۆر ده‌ركه‌فت، چو سه‌ر جهێ خوه ژی لێ نه‌دشیا بنڤیت ژبه‌ر گریێ به‌رده‌وام و سه‌رئێش ژئه‌گه‌رێ هزركرنێ د زیندانی دا، سپێدا ددویڤ دا ” چاڤدێرێ وی یێ مال” بله‌ز هات نك و گۆت: ” سه‌كو زیندانیێ هه‌وه یێ ڕه‌ڤی و نه‌مایه ل جهێ خوه”!!
٭تێبینی: ئه‌ڤه ب خوه كورته چیرۆك بوویه، لێ من كورتتر وه‌رگێرا داكو سه‌رتیكێ وێ بۆ هه‌وه پێشكێش بكه‌م، لێ یا گرنگ من گه‌هاند. ل ڤێرێ من دڤێت هوین پرسیارێ ژ خوه بكه‌ن، ئه‌رێ ئه‌ڤه چ بوو من گۆهـ لێ بووی؟ ئه‌رێ پازده‌سال سه‌را شه‌رتانه‌كێ ژ ته‌مه‌نێ مرۆڤی كێم ببم ڕه‌وایه؟ ئه‌رێ پاره هه‌می تشته؟ ئه‌رێ “پارێزه‌رێ گه‌نج” یان زیندانی سه‌ركه‌فت یان دوڕا؟… و گه‌له‌ك پرسیارێن دی هوین د شێن ل گه‌ل مێشكێن خوه ب ئازرینن…
