شه‌رێن بایلوجى و ڤایروسێن ده‌ستچێكر د مێژوویێ دا..
شه‌رێن بایلوجى و ڤایروسێن ده‌ستچێكر د مێژوویێ دا.. 1/3
نه‌زیر چه‌مباهیڤى
( ڤایروسا جستنیان – دبلى1 وه‌ك میناك )
شه‌رێن بایلوجى ئه‌و شه‌رن یێن ده‌وله‌ت ب ڤایروسان پێكولا ژناڤبرنا ئێكودوو دكن چ ژلایێ لاوازكرنا له‌شكه‌رى و یان ژ ناڤبرنا هێزا ئابورى و په‌یداكرنا ترس و بێ ئومێدیێ و كوشتنا مورالا دوژمنى ژ هه‌مى لایان ڤه و تایبه‌ت ده‌رونى دكن؟. په‌یدابونا ڤایروسا دوبلى دئێته هژمارتن ده‌سپێكا شه‌رێ بایلوجى ژ چه‌رخێ چواردێ هه‌تا نها ژى به‌رده‌وامه, وه‌لاتێن هه‌ڤدژ ب رێكا ئه‌ڤێ ڤایروسێ پێكولا ژناڤبرنا سه‌نگه‌ر و چه‌په‌رێن ئێكودوو دكن چ ب رێكا هاڤێتنا كه‌له‌خێ مریه‌كێ ب ڤایروسێ بو ناڤ ئاخا یێ به‌رامبه‌ر ب مه‌ره‌ما به‌لاڤبونا وێ ڤایروسێ دناڤ له‌شكه‌رێ دوژمن دا و یان ڤه‌گوهاستنا كه‌له‌خێن هه‌لگرێن ڤایروسێ بو ناڤ ده‌ڤه‌رێن مروڤنشین وه‌ك باژێر و كومه‌لگه و گوندێن دوژمنى, تاعونا جستنیان و ناڤداربو ب ڤایروسا دبلى و هنده‌كا دگوتێ دملى و هنده‌كا ژى دگوتێ ڤایروسا گرێكى و هنده‌كا دگوتێ ڤایروسا خوین رژ, ڤایروسه‌كا گیانه‌وه‌رى بو ب رێكا مور ( پێشیان و مشك و جوردان ) دگه‌هشته مروڤان, و د ماوێ چوار روژان دا كه‌سێ نه‌خوش گیانێ خو ژ ده‌ست ددا, هه‌ر 100 كه‌سێن نه‌خوشێن ئه‌ڤێ ئێشێ نێزیكى 35 كه‌س پێ د مرن, ئه‌ڤێ ڤایروسێ دناڤبه‌را 25 ملیون هه‌تا 50 ملیون كه‌سان دا كوشتن, ڤایروس ل رومانیا روژهه‌لات و ئیمبراتوریا بێزنتینى دا په‌یدا بو و هه‌ر ژ ده‌سپێكا په‌یدابونا وێ هه‌تا سالا 2010 ب سێ ناڤا یا هاتى و كێشوه‌رێ ئورپا و ئاسیا روژهه‌لات یێن لاواز كرین و قوناغا ئێكێ ب ناڤێ ڤایروسا جستنیان بو ل بوهارا سالا 542 زاینى و ئه‌ڤ ڤایروسه ژ ناڤێ ئمبراتورێ بیزنتى جستنیان هات ژبه‌ركو ئێكه‌م كه‌س بو ئه‌ڤ ئێشه هاتیێ و ب چاره‌سه‌ریه‌كا چر ژێ قورتال بو, ژێده‌رێن مێژووناسان خویادكن ئه‌ڤ ڤایروسه سزایه‌كى خودایى بو ب سه‌ر ده‌ستهه‌لاتا جستنیان دا هاتى ژبه‌ركو ره‌فتارێن وى شه‌یتانى بون و ده‌ستهه‌لاتا وى یا بازرگانى و به‌رژه‌وه‌ند خوپه‌رێسى بو, هنده‌ك ژێده‌ر ژى خویادكن كو ئه‌وى ئمبراتورى بخو ئه‌ڤ تاعونه چێكر بو و ل ده‌ڤه‌را ده‌ستهه‌لاتا خو و ده‌ردورێن خو وه‌كى ( قستنتینیێ و ئیتالیا و یونان ) ب رێكا بازرگانیێ و هنارتنا كه‌لوپه‌لان به‌لاڤ كر ژبو مه‌ره‌مێن تایبه‌ت دویر ژ ره‌وشتێ وژدان و مروڤایه‌تیێ..
ژێده‌رێ مفا وه‌رگرتنێ په‌رتوكا مێژوویا شه‌را یا نڤێسه‌ر پروكوپیوس
شه‌رێن بایلوجى و ڤایروسێن ده‌ستچێكر د مێژوویێ دا.. 2/3
( ڤایروسا مرنا ره‌ش – دبلى2 ژ سالا 1346- 1400 زاینى وه‌ك میناك ):
ڤایروسا مرنا ره‌ش یان تاعونا مرنا ره‌ش ئه‌ڤ ڤایروسه ل هاڤینا سالا 1346 زاینى ل ئورپا سه‌رهلدا و دئێته هژمارتن پیسترین ڤایروس د مێژوویا مروڤان دا و ژبه‌ر وێ مروڤا بهایێ خو نه‌ما و بو ئه‌گه‌رێ په‌یدابونا شه‌ر و تالانكرن و كوشتن و بێ وژدانیێ و شوره‌ش دژى ده‌ستهه‌لاتان هاتن كرن ژبه‌ر نه‌پیته‌دان و بێ خه‌میا وان دژى ئه‌ڤێ ڤایروسێ و گه‌له‌ك كه‌س كه‌فتن زیندانا و هاتنه ئه‌شكه‌نجه‌دان و ونداكرن, نێزیكێ سێ چارێكێن خه‌لكێ ئورپا نه‌ساخ كه‌فتن, هه‌ر سێ نه‌ساخێن ئه‌ڤێ ڤایروسێ ئێك پێ دمر, بێهنا مریان ئورپا كره وه‌ك ده‌ڤه‌ره‌كا گه‌نى, پێشنیاره‌كا سه‌یر به‌لاڤ كرن ( گولا بدن به‌ر دفنێن خو دا بێنه پاراستن ژ بێهنا گه‌نیا مریان ), ئولێن كرستیان و یێن دى راگه‌هاندن ئه‌ڤه سزایه‌كى خودایى یه ب سه‌ر مروڤان دا هاتى ژبه‌ر دویركه‌فتنا وان ژ خودایى و بریار دان ده‌رگه‌هێن خو ب وێنێ خاچێ بنه‌خشینن ب رامانا خودێ دلوڤانیێ ب مه ببه, هه‌مى رێكێن بازرگانیێ دگه‌ل چین و مه‌نغولیا و روسیا و جیهانا روژهه‌لات هاتن گرتن و چین ( صین ) هاته سوچباركرن كو ئه‌ڤ ڤایروسه یا چێكرى و ڤه‌گوهاستى ئیتالیا و به‌لاڤ كرى و ژ ئیتالیا هه‌مى ئورپا یا ڤه‌گرتى, چینێ ژى مه‌نغولیا تاوانبار كر و راگه‌هاند ئه‌ڤ ڤایروسه هه‌ر ژ سالا 1330 ل وه‌لاتێ مه‌نغولیا هه‌بو, حوكمرانیا منغولیا ژ ده‌ریا قه‌زوین هه‌تا مه‌نغولیا بو و رێكا بازرگانیا روسیا و ئورپا دناڤا ئاخا وێ دا دچو چین و هندستانێ و چینێ راگه‌هاند مه‌ره‌ما مه‌نغولیا ئه‌وه بارزگانیا چینێ دگه‌ل ئورپا قوت بكت و ئه‌وێ ڤایروس یا ل ئیتالیا و ئورپا به‌لاڤ كرى ( علی الوردی د ڤه‌كولینا خو دا مه‌نغولیا سوچبار دكت ), ئه‌ڤێ ڤایروسێ ئورپا ئێخست د ماله‌كا گرتى دا و رێك هه‌مى هاتن گرتن و بازرگانى هات رواستاندن و باژێر ژ باژێران ڤه‌قه‌تیان, كه‌سه‌كێ نه‌شیا ژ ده‌ڤه‌ره‌كێ بچت ده‌ڤه‌ره‌كا دى, گه‌له‌ك بازرگانا ب دزى ڤه كه‌سوكار و خیزان و مالیه‌تێ خو كرن د گه‌میا دا ره‌ڤین و قه‌ستا ده‌ریا ره‌ش كرن و گه‌له‌ك ژ ئه‌وانا د گه‌میان دا مرن ژبه‌ركو جوردێن د گه‌میان دا هه‌لگرێن ڤایروسێ بون , هنده‌كا ژى قه‌ستا ئورپا روژئاڤا كر و ڤایروس دگه‌ل خو ڤه‌گوهاستن فرنسا و ئنگلته‌را ( ئنگلیز ) و ئه‌سپانیا, گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ باژێرا قه‌ستا چولا كرن وه‌ك دویركه‌فتن ژ مروڤان, ژبه‌ر ڤایروسێ رێژا مروڤان ل ئورپا گه‌له‌ك كێم بو و ل روژهه‌لاتا ناڤین و هند و چینێ رێژه به‌رچاڤ زێده‌بو و ڤایروس لێ نه‌بو…
ژێده‌رێ مفا وه‌رگرتنێ ژ ڤه‌كولینا ل سه‌ر ڤایروسا مرنا ره‌ش – دوبلى ل سالا 2002 – علی الوردی
شه‌رێن بایلوجى و ڤایروسێن ده‌ستچێكر د مێژوویێ دا.. 3/3
( تاعونا یه‌رسینیا – دبلى3 ل سالا 1894 زاینى وه‌ك میناك ):
ب ناڤێ ڤایروسا یه‌رسینیا ل ده‌ڤه‌ره‌كا ب ناڤێ یونان ل وه‌لاتێ چینێ ل سالا 1855 وه‌ك نه‌خوشیه‌كا نه گه‌له‌ك دژوار و نه ڤه‌گر و نه‌پیته‌دانا چاره‌سه‌ریێ په‌یدابو هه‌تا سالا 1894 و ل ده‌ستپێكا ئادارا 1894ێ ئه‌ڤ نه‌خوشى یه بو ڤایروسه‌كا دژوار و ڤه‌گر و ڤه‌گوهاستى و گه‌هشته باژارێ كانتون ل چینێ و د ماوێ چه‌ند حه‌فتیێن كێم دا ( شێست هزار ) كه‌س ب ئه‌وێ ڤایروسێ مرن, پاشێ گه‌هشته باژارێ هونگ كونك و د ماوێ دوو هه‌یڤان دا ( سه‌د هزار ) كه‌س كوشتن, ل سالا 1896 ڤایروس ژ چینێ گه‌هشته وه‌لاتێ هندستانێ باژێرێ بومبایى و پاشێ باژێرێ بون و پاشێ كشمیر و پاكستانێ و د ماوێ 30 سالا دا ( دوازده ملیون و پێنچ سه‌د هزار ) كه‌س ب ڤایروسێ مرن, ل سالا 1899 ڤایروس ب رێكا مشك و جوردا دناف گه‌میێن بازرگانى دا گه‌هشته گزیرتێن هاوایى و باژارێ هونولولو و گزیرتا ئاواهو, ساخله‌میا چینێ بریار دا هه‌ر خانیه‌كێ ڤایروس دناڤ دا په‌یدا ببیت بێته سوتن, ئێكه‌م پێنگاڤا وان بو سوتنا خانیێن گومانا ڤایروسێ دناڤ دا سوتنا چه‌ند خانیان بو ب ته‌نشت ئێكڤه و ل ده‌مێ سوتنێ نه‌شیان كونترولێ ل سه‌ر ڤه‌مراندنا ئاگرى بكن و ئاگر گه‌هشته چوار هزار خانیان و باژێركه‌ك ب ته‌مامى هاته سوتن و خه‌لك ئاواره و ده‌ربه‌ده‌ر بو, ل سالا 1900 ب رێكا گه‌میێن بازرگانى و جوردین هه‌لگرێن ڤایروسێ دناڤ وان گه‌میان دا ڤایروس گه‌هشته ئوسترالیا و سالێ 200 كه‌س پێ دمرن و ڤه‌كێشا هه‌تا سالا 1925, و ل سالا 1994ێ وه‌لاتێ هندێ راگه‌هاند 700 كه‌س یێن توشى وێ ڤایروسێ بین و ژ ئه‌وانا 52 كه‌سان گیانێ خو ژ ده‌ست دا… نها ئه‌و ڤایروسه یا مایى و دبیت نڤاندى بیت و دبیت ب هنده‌ك ناڤێن دن سه‌رهلدت و بێته ناساندن وه‌ك ڤایروسا كرونا ژبه‌ركو دچاڤێن چێكه‌را دا باشترین شه‌رێ ده‌رونى یه بو ژناڤبرن و لاوازكرنا یێ به‌رامبه‌ر و دبیت جاران چێكه‌ر بخو بكه‌ڤیته داڤێن ڤایروسا خو.
ژێده‌رێن مفا وه‌رگرتنا ئه‌ڤان قوناغێن ڤایروسان من یێن وه‌رگێرایین ژ ویكیپیدیایان و گوگله و یوتیوبى و په‌رتوكێن pdf:
( جیهانگیرى و ئێش, ئێشێن دومدرێژ, تاعونا دوبلى, تاعونا جستنیان, ڤیدیویا ڤایروسان, راپورتا ڤه‌كولینا ل سه‌ر ڤایروسان 2002 علی الوردى )
