شه‌ڕێ جیهانی یێ سیێ د ناڤبه‌را یێ دیار و نه دیار دا
هه‌كه ب كورتی دیرۆكا شه‌ڕێن جیهانی شلۆڤه بكه‌ین و هنده‌ك پێزانێن دیرۆكی دیار بكه‌ین دێ بینین كو: ((1)) شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێكێ ل 28 تیرمه‌ها سالا 1914ده‌ست پێكر، ناڤبه‌را هێزێن ئورپی و ل 11 چریادوویێ ل سالا 1918 ب دووماهیك هات و 9 ملیۆن شه‌ڕڤان هاتنه كوشتن ژ هه‌ردو لایه‌نان. یێ ئێكی وه‌ك هێزێن هه‌ڤپه‌یمان (بریتانیا ـ فرنسا ـ ئیرله‌ندا و ئمپراتۆریا رۆسیا) یێ دوویێ ده‌وله‌تێن سه‌نته‌ر وه‌ك (ئه‌لمانیا و نه‌مسا وده‌وله‌تا ئوسمانیا و شاهنشینا بولگاریا) زێده‌باری ژماره‌كا مه‌زن ژ ده‌وله‌تێن دی چوونه د ناڤ شه‌ڕی دا. پتر ژ 70 ملیۆن سه‌رباز و پشكداربوون وه‌ك مه‌زنترین شه‌ر د دیرۆكا جیهانێ دا. ئه‌گه‌رێن ڤی شه‌ری ژی یێ سه‌ره‌كی به‌رفره‌هكرنا داگیركرنێ بوو، لێ ئه‌گه‌رێ ئێكسه‌ر قه‌یرانا دیپلۆماسی بوو. ل ده‌مێ ئمپیراتۆریا نه‌مسا یا مه‌جه‌ری بریارا شه‌ڕی راگه‌هاند دژی شاهنشینا سڕبیا. ژ ئه‌گه‌رێ كووشتنا (وه‌لی عه‌هدێ) نه‌مسا (ئه‌رشیدۆق فرانز فردیناند) ل گه‌ل هه‌ڤژینا وی. ل سه‌ر ده‌ستێ قوتابیه‌كێ سڕبی ب ناڤێ (گافریلۆ برینسیب) ل ده‌مێ سه‌ره‌دانا خوه بۆ سه‌راییڤۆ ل 18-تیرمه‌ها 1914 و ئه‌ڤ چه‌نده بوو قه‌یرانه‌كا مه‌زنا سیاسی و دیاربوونا هه‌ڤپه‌یمانێن پێكڤه یێن ده‌ولی و د ماوێ چه‌ند حه‌فتیان دا هێزێن مه‌زن به‌لاڤه‌بوون ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ و شه‌ڕێ جیهانی ده‌ستپێكر. ئه‌نجامێن ڤی شه‌ڕی بۆ كوردان د خراب بوون په‌یمانا سیڤه‌ر ب جهنه‌ئینا یاسالا1919و ل سالا 1923په‌یمانا لۆزان یا ب ده‌نگۆیێ خراب ژ لایێ هه‌ڤپه‌یمانا ڤه‌هاته په‌سه‌ندكرن و كوردستان كره چار پارچه. هه‌ر چه‌نده ژماره‌كا شۆره‌شێن كوردی رابوون و هه‌لدان دژی ڤێ چه‌ندێ و به‌رگری ژ مافێ كوردان یێ ره‌وا كر وه‌ك (1) شۆره‌شا شێخ سه‌عید پیرانی ل 14-2-1925 (2) شۆره‌شا ئاگری جه‌نرال ئیحسان نووری پاشا 1929 (3) شۆره‌شا درسیم سه‌یدرزا 1937 (4) شۆره‌شا نیسانا 1931 (5) شۆره‌شێن بارزان 1932-1943-1945 ب قوَمانداریا شێخ ئه‌حمه‌د بارزانی و مسته‌فا بارزانی بابێ روحی یێ نه‌ته‌وا كورد. لێ ئه‌نجام د دیرۆكا بزاڤا رزگاریخوازی كوردی دا دیارن و ئه‌ڤه ژی بابه‌ته‌كێ دوور و درێژ و به‌ر فره‌هه. هه‌روه‌سا ده‌وله‌تا ئوسمانی نه‌ما و ژماره‌كا ده‌وله‌تان په‌یدابوون و كه‌فتنه ژێر ئینتیدابا بریتانی و فره‌نسی.
((2)) شه‌ڕێ جیهانی یێ دوویێ.. شه‌ره‌كێ مه‌زنێ دژوار بوو ل 1-9-1939 ل ئه‌ورۆپا ده‌ستپێكرا ب تایبه‌تی ئه‌لمانیا و هاته نیاسین ب ئه‌لمانیا هێتله‌ری كو هه‌تا فره‌نسا چوون لێ ئێكه‌تیا سۆڤیتی فره‌نسا ژێ ستاند و هه‌تا به‌رلینێ چوون ل 8-5- 1945 و هێزێن ده‌وله‌تێن میحوه‌ر زڤڕین و شكه‌ستن و ل 9-8-1945ئه‌مریكا دوو بۆمبێن ناڤۆكی به‌ردانه سه‌ر هێرۆشیما و ناكه‌زانی ل یابانێ. ئه‌ڤ شه‌ڕه ب دووماهیك هات ل 2-9-1945 پرانیا ده‌وله‌تێن مه‌زن پشكداربوون ب دوو هه‌ڤپه‌یمان یێن سه‌ره‌كی ئه‌و ژی هێزێن هه‌ڤپه‌یمان و ده‌وله‌تێن میحوه‌ر. هه‌موو بزاڤ و شیانێن سۆپایی و دارایی و پیشه‌سازی و زانستی د خزمه‌تا پالپشتیا شه‌ڕی دا هاتنه ته‌رخانكرن. شه‌ڕه‌كێ به‌رفره‌ه ب نرخه‌كێ بها گران و مه‌زاختی راوه‌ستیا د دیرۆكا مرۆڤاتیێ دا. خه‌لكه‌ك دهاتنه سۆتن و ژ دوهنێ وان سابین چێدكر و درووشمێ نازییێ بلندكر.
ژ به‌ر به‌رفره‌هیا گۆره‌پانێن جه‌نگان و گۆره‌پانێن شه‌ڕان و به‌رۆكێن شه‌ران یێن مه‌زن، 100 ملیۆن سه‌رباز پشكداربوون و 50 تا 85 ملیۆن كه‌س ژ خه‌لكێ شارستانی و سوَپایێ هاتنه كوَشتن ب رێژا 2 و نیڤ ژ سه‌دێ ژ ئاكنجیێن جیهانێ. ئه‌ڤ شه‌ڕه ب دووماهیك هات ب سه‌ركه‌فتنا ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان ئه‌مریكا و ئێكه‌تیا سۆڤیتی و چین و بریتانیا و فره‌نسا و دوو ده‌وله‌ت بووونه هێزا مه‌زن ل جیهانێ ئه‌مریكا و ئێكه‌تا سۆفیتی و هێزا ئه‌ورۆپی چ ل به‌رنه‌ما و هاته دۆرپێچكرن. ئه‌ڤه ژی رێخۆشكرنه بۆ شه‌ڕێ سار (الحرب البارده). هه‌روه‌سا نه‌خشێ سیاسی و سۆپایی و ژێرخانا جڤاكی هاته گوهۆرین و رێكخراوا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی (un) هاته دامه‌زراندن ژ بۆ بلندكرنا ئاستێ پشته‌ڤانی و هاریكاریا ده‌وله‌تی و نه‌هێلانا ڕكمانی و شه‌ڕان ل پاشه‌رۆژێ ل جیهانێ. ((3)) شه‌ڕێ جیهانی یێ سیێ ئه‌وێ دیار و نه‌دیار كو ب شێواز و سیسته‌مه‌كێ تایبه‌ت یێ خوه دیاردكه‌ت. هه‌ر ژ شه‌ڕێ كه‌نداڤی و ده‌سپێكا بهارا عه‌ربی و گوهۆرینا سیسته‌مێ حوكمرانیێ ل ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین. ژ لایێ ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان ڤه ب سه‌رۆكاتیا ئه‌مریكا. ده‌ستپێك ب عیراقێ و تۆنسێ و سووریا و مسرێ و یه‌مه‌نێ. زێده‌باری بارودۆخێن جیهانی و مایتێكرنا هنده‌ك ده‌وله‌تان د سیاسه‌تا هنده‌ك ده‌وله‌تێن دێ دا و ته‌ماعیێن ده‌وله‌تێن مه‌زن سه‌ر داهاتیێن سروشتی یێن ده‌وله‌تێن دی هه‌ر ژ بیرێن گازێ هه‌تا ئاڤێ و جوگرافیێ و ستراتژیا ده‌ڤه‌رێ. كو جیهان یا بوویه ده‌ریا خوینێ و گۆره‌پانا تیرۆرستێ و شه‌رێن درنده. كو رۆژانه ب سه‌دان دهێنه كوشتن و برینداركرن ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ. هنده‌ك ڤه‌كۆله‌ر دبێژن ئه‌ڤه شه‌رێ جیهانی یێ سێ یه. د چاڤپێكه‌تنه‌كا ته‌له‌فزیۆنی دا ل سالا 2006 سه‌رۆكێ ئه‌مریكا یێ به‌رێ جۆرج بۆش دبێژیت: ئه‌ڤرۆ شه‌ڕێ دژی تیرۆرستێ شه‌رێ جیهانی یێ سێ یه. ئه‌ڤجا هه‌كه بارودۆخ و روودان دژوارتر لێ هاتن خودێ نه‌كه‌ت. دێ بیته شه‌ڕێ ناڤۆكی. سروشت نامینیت هه‌تا ئه‌خته‌رێ ئه‌ردی زیانێن مه‌زن پێ كه‌ڤن. هه‌ر وه‌سا گه‌فێن ده‌وله‌تێن مه‌زن ل سه‌ر هنده‌ك ده‌وله‌تێن دی. ل گه‌ل به‌ریكانا چێكرنا چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نیا و هاندان و پشته‌ڤانیا شه‌ڕێ تیرۆرێ ب تایبه‌تی شه‌ڕێ داعش ژ لایێ هنده‌ك ده‌وله‌تان ڤه و پێكئینانا هه‌ڤپه‌یمانان چ یێن ئیستخباراتی یان یێن سۆپایی ناڤبه‌را هنده‌ك ده‌وله‌تان وه‌ك: هه‌ڤپه‌یمانا دوه‌لی ب سه‌رپه‌رشتیا ئه‌مریكا و یا رۆژهه‌لات ب سه‌رپه‌رشتیا رۆسیا و یا عه‌ره‌بی ب سه‌رپه‌رشتیا سعوودیێ و یا شیعی ب سه‌رپه‌رشتیا ئیرانێ و یابرایێن سونه ب سه‌رپه‌رشتیا توركیا و یێن ل گه‌ل ئیسرائیلی و رۆژئاڤا و ناتۆ و سوریا ل گه‌ل گرۆپێن (المرته‌زه‌قه) ژ گه‌له‌ك توخم و جۆران. هه‌ر وه‌سا هه‌بوونا ژماره‌كا مه‌زن ژ پارت و رێكخراو ولایه‌نان ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ خودانێن خوه هه‌موو جۆرێن ته‌قه‌مه‌نیان. رێكخستنا، به‌رزبوونا رۆلێ روسیا د ڤان سالان دا. ب تایبه‌تی د بیاڤێ پالپشتی و هاریكاریا سوریا وه‌ك هێزه‌ك به‌رانبه‌ری ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمان و ده‌ڤه‌رێ. ئێخستنا فرۆكا شه‌ری یا رۆسیا ژ لایێ تركیا ڤه و كوشتنا هه‌ردوو فرۆكڤانان ل رۆژا 23-11-2015 ئه‌ڤه هه‌موو دهێن وه‌ك ئه‌گه‌ر و بنه‌مایێن هاریكار و گرنك خودێ نه‌كه‌ت شه‌ڕێ جیهانی یێ سێ ب میری و ئاشكه‌را دستپێكه‌ت. وه‌كو (هنڕی كیسنجر) شیره‌تكارێ ئاسیشا نه‌ته‌وه‌یی یا ئه‌مریكی یێ به‌رێ گۆتی (ده‌هۆلێن شه‌ڕی یێن دهێنه قوَتان و یێ گوه لێ نه‌بیت ئه‌و یێ تووشی كه‌ڕاتیێ بووی) ژێده‌ر ( ویكیبیدیا شه‌رێ جیهانی یێ سێ ل 18-11-2015 ) سه‌باره‌ت هه‌رێما كوردستانێ ئه‌ڤرۆ یابوویه پارچه‌ك ژ ڤان روودان و قه‌یرانان وه‌ك تاكه هێز ل جیهانێ شه‌ڕێ تیرۆرێ و داعشا درنده دكه‌ت بۆ پارستنا ئاسیش و ئارامیا كوردستانێ وه‌ك خاك وه‌لات و نیشتیمانی كوردستان. ب سه‌رۆكاتیا رێزدار مه‌سعود بارزانی و به‌رگریا خورته‌مێران پێشمه‌رگێن قاره‌مان ب سنۆره‌كێ 1050 كم و پالپشتی و هاریكاری و هاندانا خه‌لكێ كوردستانێ یێ شه‌رفمه‌ند و ده‌وله‌تێن هاریكار، سه‌ركه‌فتن دێ بۆ كوردستانێ بیت.
