شۆڕشێن كوردى د خواندنه‌كا سایكۆلۆژی دا
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
هندى مه ل بیره و مه خواندى، هه‌ر ژ قۆناغا كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر و هه‌تا نۆكه، كورد د شۆڕش و راپه‌ڕیناندا بیه. هه‌تاكۆ ژبه‌ر ڤان هه‌مى شۆڕشان هنده‌ك كوردان ب تێكده‌ر دزانن و هه‌رده‌م ئه‌ڤێ بێبه‌ختیێ بدویڤ كوردانڤه دنن. وان چ به‌لگه هه‌نه بۆ ڤێ گۆتنێ؟ ئایا چ راستییه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌یه؟
پێدڤییه بێته گۆتن به‌رى مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌ك جڤاكى بیت بوونه‌وه‌ره‌كێ بایلۆژیكیه، و وه‌ك گیانه‌وه‌رێن دیتر، هه‌ر وه‌كى چه‌وا زانایێ مه‌زن چارلز دارڤین ئاماژه‌ى پێدده‌ت و باوه‌را وى ئه‌وه ئه‌و- مرۆڤ، یێ ژ سروشتى بى، و بوونه‌وه‌ره‌كێ فیزیۆلۆژیكه، و مه‌ژیێ وى كۆنترۆلێ لسه‌ر ره‌فتار و كریارێن وى دكه‌ت. ده‌مێ مرۆڤ یێ دلخۆش و ئارام بیت خانه‌یێن مه‌ژیێ وى ژى وه‌كى هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌كێ دیتر و مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر دهێته ئازراندن و ڤه‌دژیت و ئارام و هێدییه و به‌رۆڤاژى وێ، ده‌مێ یێ تووڕه و تژى كه‌ربوكین بیت، خانه‌یێن مه‌ژیێ وى شه‌پرزه و ئالۆز دبن و تووشى تێكچوونێ دبن، ل دویڤدا ژى دوه‌ستن و ماندى و بێزار دبن.
له‌وما مرۆڤێ كورد ژی وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر ل هه‌ر جهه‌كێ جیهانێ حه‌ز ژ ئارامى و ته‌ناهى و ره‌حه‌تیێ و كه‌یفخۆشیێ و ڤیانێ دكه‌ت و بزاڤێ دكه‌ت خوه ژ كه‌ربوكین و خرابیێ و حه‌سوودیێ و هه‌لچوونێ و هه‌ر ره‌فتاره‌كا خراب و ئازرێنه‌ر بپارێزیتن، داكۆ مێشكێ وى یێ ئارام بیت.
به‌لێ ل ڤێرێ تشته‌ك دیتر دهێته گۆڕێ و ئه‌و ژى ئاسته‌نگێن لبه‌ر تێربوون و دابینكرنا پێدڤیاتیێن (الحاجات) وینه. هه‌روه‌ك زانایێ مه‌زنێ ئه‌مریكى د بیاڤێ ده‌روونناسیێ دا، ئابراهام ماسلۆ، ژى د بیردۆزه‌یا خوه دا ل دۆر پێدڤیاتیێن ئاماژه‌ى پێدده‌ت، مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌كه ژ كۆمه‌كا پێدڤیاتییان پێكهاتییه:
پێدڤیاتیێن سه‌ره‌كى و بایلۆژیكى، وه‌كى خوارن و ڤه‌خوارن، هه‌وا و ئاڤ و سكس، و …هتد، كو كارتێكرنێ لسه‌ر مان و نه‌مانا مرۆڤان دكه‌ت و دگه‌ل گیانه‌وه‌رێن دیتر هه‌ڤپشكن د ڤى جۆرێ پێدڤیاتییان دا و پێدڤیاتیێن ئابوورى یێن وه‌كى ژێده‌رێن ژیارا خێزانه‌كێ، پێدڤیاتیێن جڤاكى وه‌كى رێزگرتن ل تاكى و بوونا وى، و پێدڤیاتیێن زانه‌كى (مه‌عریفى) و جوانیێ، وه‌كى بده‌ستڤه‌ئینانا زانستى و زانینێ، و كه‌لتوور و تام و چێژوه‌رگرتن ژ تشتێ جوان و لێكداى و بسه‌روبه‌ر و پێدڤیاتیێن ژێیاتیێ وه‌كى ژێیاتى بۆ گرۆپه‌كى و نه‌ته‌وه و ئایین و پارته‌كا سیاسى، و تێدا ئه‌و تاك هه‌ست ب ئارامى و ئێكگرتنێ دكه‌ت و هه‌ست دكه‌ت ده‌مێ زیانه‌ك ب وان دكه‌ڤیت زیان دێ گه‌هیته وى ژى.
یا فه‌ره ئه‌ڤ پێدڤییاتییه د ئاسته‌ك گۆنجایدا بهێنه دابینكرن و تێركرن، به‌روڤاژى ده‌مێ ئێك یان هنده‌ك ژ وان دكه‌ڤنه د مه‌ترسیێدا و گه‌ف لسه‌ر وان په‌یدا دبن یان ئاسته‌نگ لبه‌ر تێركرنا وان په‌یدا دبن، هنگى تاك تووشى كارڤه‌دانێ به‌رامبه‌ر ب ژێده‌رێ وێ ئاسته‌نگیێ دبیت، ڤێجا چ ئه‌و لایه‌ن كه‌سه‌ك یان پارته‌ك یان هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كا دیتر بیت. ئه‌ڤ كارڤه‌دانه خوه ب ره‌نگێن جودایێن بچویك وه‌كى خه‌به‌رگوتنه‌كێ یان لێدانه‌كا بچویك ب ده‌ستى یان پێى بیت یان هه‌لچۆنه‌ك بچویك بیت وه‌ك كه‌رب هه‌لگرتنه‌ك و یان دبیتن تووڕه بیت و دبیت كارڤه‌دانێن مه‌زن بدویڤ خۆ دا بینن وه‌ك شۆڕش و راپه‌ڕینه‌ك مه‌زن ل وه‌لاته‌كێ دیكتاتۆریدا یان خۆپێشاندانه‌كا هێمنانه بیت ل وه‌لاته‌كێ دیمۆكراسی دا.
هه‌كه‌ر ئه‌م پێداچوونه‌كا هویر د دیرۆكا كوردان بكه‌ین دێ بینین تژییه ژ وان ره‌فتار و كریارێن دبنه ئاسته‌نگ ل به‌ر تێر و دابینكرنا پێدڤیاتیێن وى یان وان كه‌سان ل گوند و باژێڕان ب گشتى.
دهێته‌گۆتن ل سه‌رده‌مێ عوسمانیان، ره‌شه‌كێن خه‌لیفه‌ى ل گۆند و باژێڕان ب زۆرى خویك ژ خه‌لكێ د ستاندن و گۆتنا ” مالێ نه‌خارى رزقێ چه‌كمه‌پۆشی یه” ئێكه ژ وان گۆتنێن وى سه‌رده‌مێ ته‌حل بیرا مه دئینن كو پشكه‌ك مه‌زن ژ رزق و قویتێ خه‌لكێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا ئوسمانیان دچوو. ئه‌وێن سه‌رده‌مێ به‌عسێ ب چاڤێن خوه دیتین ڤه‌دگێڕن ل (سه‌یته‌را) سه‌رباز و زه‌لامێن رژیمێ قویتێ خه‌لكێ، ئار و تۆڤچا و شه‌كر، و …هتد، ژ خه‌لكێ دستاند و ب عه‌ردى وه‌ردكر و ب پیاڤه دچوونه سه‌ر.
ئه‌ڤه و ژبلى وان تاوانێن دژى خه‌لكێ كوردستانێ دهاته‌كرن و ژ ئه‌نفالێن به‌عسێ بگره هه‌تا به‌رزه‌كرنا گه‌نج و خه‌لكێ لسه‌ر ده‌ستێ زه‌لامێن (ئه‌منێ) و كێمیابارانكرن و تێكدانا هزاران گوند و باژێڕان و…هتد. دژایه‌تیكرنا فه‌رهه‌نگ و عه‌ده‌ت و ره‌وش و تیتالێن جڤاكى و رێگریكرن ل جێبه‌جێكرنا وان و هه‌مى ئه‌و ئاسته‌نگێن لسه‌ر ئاستێ جڤاكى و ئابوورى و كه‌لتوورى و نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و…هتد، لدژى وان دهاته‌كرن، ئه‌و ئاسته‌نگ بین ئه‌وێن نه‌دهێلان تاكێ كوردستانى ژ لایه‌نێ كه‌لتوورى و ئابوورى و نه‌ته‌وه‌یى و مادى و بایلۆژیكى و جڤاكى تێر ببیت، و بێگومان به‌رسڤا تاكێ كورد بۆ وان ئاسته‌نگان، شۆڕش و راپه‌ڕین بین لدژى ده‌ستهه‌لاتێ و ژێده‌رێ ڤان هه‌مى گه‌فان بۆ سه‌ر ژیار و مان و نه‌مانا تاكێ كورد، چونكى هه‌كه‌ر ڤى تاكى وه‌نه‌كربایه دا زیانێن مه‌زنتر گه‌هنێ.
فه‌ره ئه‌و لایه‌ن و وه‌لاتێن دیكتاتۆرى پێداچوونه‌كێ د سیاسه‌تا خوه دا بكه‌ن و ب ڕێكێن یاسایى و دیمۆكراسى و لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانى، ئازادى، دویر ژ كه‌ربوكین و تۆلڤه‌كرن و ته‌په‌سه‌ركرنێ، سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل پێدڤیاتیێن بایلۆژیكى و مادى و ئابوورى و جڤاكى و نه‌ته‌وه‌یى و ژێیاتیێن كوردستانیان بكه‌ن، و بزان نكو كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ئاشتیخواز و زه‌حمه‌تكێشن، كو دڤێت لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌رى و رێزگرتنا دو ئالى و ئێكدو په‌ژراندن و قه‌بوولكرن و مرۆڤدۆستیێ و دویر ژ تووندوتیژى و خورتیلێكرنێ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌لدا بهێته‌كرن و مافێن وان یێن سه‌ره‌كى و دستوورى و یاسایى بهێنه‌پاراستن، و برایه‌تى د گۆپیتكا خوه دا بیت، چونكى هه‌روه‌كى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى زۆر جاران ئاماژه‌ى پێدده‌ت “ئه‌م د مرۆڤبوونێ دا برایێن هه‌ڤدونه”، و چاوا دبیت برا زۆلمێ ل برایێ خوه یێ مرۆڤ بكه‌ت؟
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
