عاشورا و قوربانیه‌كا دی یا تیرۆرێ!
هه‌مى تێگه‌هێن ده‌روونناسى د خاله‌كێ دا هه‌ڤدو دگرن و ئه‌و ژى مرۆڤ ب خوه‌یه. چونكى مرۆڤ ته‌وه‌رێ سه‌ره‌كیێ هه‌مى زانستێن مرۆڤی یه. د سایكۆلۆژیێ دا تێگه‌هێن وه‌كى گرێ (complex) یێن ده‌روونى و ململانێ (conflict) نه‌دڤه‌شارتینه، به‌لكو ژ ئالیێ زانایێن جوداجودا یێن هاتینه گه‌نگه‌شه‌كرن و به‌لكو هنده‌كێن وه‌كى لایه‌نگرێن قوتابخانا شرۆڤه‌كارى و ژ وان ژى یۆنگ بۆ ڕابردوویه‌كێ دیرۆكى دزڤڕیت. ب گۆتنه‌كا دی بۆ زانین و ئاشكراكرنا ڕه و ڕیشالێن هه‌ر ململانێیه‌كێ و گرێیه‌كا ده‌روونى تنێ زانینا هنده‌ك تشتێن نوكه كێمه و تێرا ڤێ چه‌ندێ ناكه‌ت، به‌لكو ڕابردوویێن نێزیك و چه‌ند سالى، وه‌كى فرۆید و هنده‌كێن وه‌كى وى باوه‌رى پێ هه‌ى، و به‌لكو ژى ڕابردوویه‌كێ دوور و چه‌ندین سه‌د به‌لكو ژى هزار سالى ژى ده‌رگه‌هه‌كن بۆ تێگه‌هشتنێ ژ ئه‌گه‌رێن وان گرێ و ململانێیان.
دیرۆك گه‌واهییه‌ك مه‌زنه كو مالباتا ئیمام عه‌لى (س) تژى كه‌سێن دادپه‌روه‌رن كو گه‌له‌ك ژ وان پشتى ململانێ دگه‌ل تیرۆرا سه‌رده‌مێ خوه بوونه قوربانیێن وێ دیاردێ، و حسێن (س) ( 4-61 ك.) ئێكه ژ وان، كو ب ده‌ستێ هنده‌ك تیرۆرستان هاتیه شه‌هیدكرن و وه‌ك ئێك ژ تاوانێن نه‌خۆشێن تیرۆرستى ل هه‌مى جیهانێ دهێته هژمارتن. هه‌ر چه‌نده ڤێ كاره‌ساتێ ڕابردوویه‌كێ كه‌ڤن و چه‌ند هزار سالى هه‌بوو، به‌لێ د بنه‌ڕه‌ت دا ململانێیا ده‌ستهه‌لاتێ بوو. ئه‌و ده‌ستهه‌لاتا وى دڤیا، وه‌كى باب و باپیرێ خوه ژپێخه‌مه‌ت به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانیێ بكار بینیت، ئه‌وا تاخما دی دڤیا وێ بۆ كوێله‌كرنا خه‌لكى و مه‌زنكرنا كۆچك و ته‌لار و زێده‌كرنا سامانێ خوه بكار بینیت و تێدا بهایێن كرێتێن عه‌ره‌بێن بیابانێ، كو پشتى هاتنا ئیسلامێ و ل سه‌ر ده‌ستێ پێغه‌مبه‌رێ وێ (س) چ نرخ و بهایه‌ك نه‌مابوو، جاره‌كا دی ساخ بكه‌ن.
ئه‌ڤ ململانێ یه تشته‌كێ نوو نه‌بوو به‌لكو گه‌له‌ك كه‌ڤن بوو و د ماوێ چه‌ند سه‌د سالێن بۆرى دا ل وى تاخمێ بوویه گرێ یێن ده‌روونى و تاوانێن مه‌زنێن وان ب درێژاهییا دیرۆكێ به‌رده‌وام بوون تانوكه ژى هنده‌ك تاخمێن تیرۆرستى یێن وه‌كى ئه‌لقاعیده و جندولئیسلام و ئه‌نسارولئیسلام و داعشوك و… هتد، هه‌ر به‌رده‌وامییا وان گرێ یێن ده‌روونى نه و هێشتان نه‌ڤه‌مریاینه و بێگۆمان ژى دێ ڤه‌كێشن.
دیرۆك ڤه‌دگێڕیت پشتى ئیبراهیمى و كۆڕێ وى ئیسماعیلى (س) ل سالێن نێزیكى (1892 پ. ز.) خانیێ كه‌عبێ دروست كرى و ئاڤه‌دانى هاتیه ده‌ڤه‌رێن عه‌ره‌بى، سه‌خبێرى و كاروبارێن گرێداى ب وى خانى بوویه ئێك ژ كار و پیشه‌یێن گرنگ و جهێ شانازیێ بۆ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ. بێگومان ڤى ئاڤاهى ژبلى لایه‌نێ جڤاكى، گرنگیه‌كا تایبه‌ت په‌یدا كر و نه‌خاسمه وه‌ك ژێده‌ره‌كێ ئابوورى و هاتنا هژماره‌كا خه‌لكێ بۆ په‌رستین و بازرگانیكرنێ. سه‌خبێریا كه‌عبێ ب چه‌ند ده‌ستان هاتیه گهۆڕین و هه‌تا ل دووماهیكێ دگه‌هیته (قوسه‌ى كۆڕێ كلابى). پشتى د ناڤبه‌را نه‌ڤیێن وى و ل سه‌ر ڤى كارى ململانێ و هه‌ڤڕكى دروست دبیت و هۆزێن دی دبنه دادڤان و بڕیار دهێته‌دان ئه‌و ئه‌رك بهێنه دابه‌شكرن ل سه‌ر هاشم و ئۆمه‌یه‌ى. مێرخاسى و جامێرى و دادپه‌روه‌ریا هاشمى پشتى ماوه‌یه‌كى كه‌ربه‌كا مه‌زن ل نك ئۆمه‌یه‌ى په‌یدا كر و ناڤبه‌را وان هندا دی نه‌خۆش دبیت. د هه‌ڤڕكیا وان دا ژبه‌ر كو ئۆمه‌یه د مه‌رجه‌كێ هه‌ڤڕكیێ دا ددۆڕینیت و نه‌چار دبیت بۆ چه‌ند سالان ژ مه‌دینێ و مه‌ككه‌هێ بهێته دوورخستن. ئه‌ڤه ئه‌و ڕۆژه كو گرێ یێن ده‌روونى یێن وى گه‌هشتنه گۆپیتكا خوه و كاره‌ساتێن نه‌خۆش ب دووڤ خوه ئینان. مالباتا هاشمى ل سه‌ر خزمه‌تێن خوه به‌رده‌وام بوون و پشتى ڕوودانا (ئه‌صحابێ فیلى) و شكه‌ستنا سوپایێ (ئه‌بره‌هه‌ى) ڕۆڵێ وان هندی دی به‌رچاڤ دبیت. بێگۆمان ژى ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فته و نه‌خاسمه هاتنا ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كى ژ مالباتا هاشمى كارتێكرن ل سه‌ر لایه‌نێ ده‌روونیێ مالباتا ئۆمه‌یه‌ى دكه‌ت و هێدى هێدى ئه‌و ململانێ و هه‌ڤڕكیێن خێزانى و جڤاكى و تایبه‌ت دبنه گرێ یێن ده‌روونى یێن دژوار و كوژه‌ك و پشتى هینگێ ب ڕێكا په‌روه‌رده‌یا خێزانى بۆ نڤشێن ئێك ل دووڤ ئێك دهێته ڤه‌گۆهاستن و ل سه‌رده‌مێ چار خه‌لیفه‌یان و نه‌خاسمه یێ سیێ دگه‌هیته گۆپیتكه‌كا دی و ل دووماهیكێ ئه‌وى دكه‌ته قوربانیێ خوه و پاشى عه‌لى و كۆڕ و نه‌ڤى و نه‌ڤیچڕكێن وى ئێك ل دووڤ ئێكى و ل سه‌ر ده‌ستێ خه‌لیفه و والیێن جوداجودایێن ئه‌مه‌وى و عه‌باسییان، وه‌كى چه‌وا زڤڕوكێن ئاڤێ مرۆڤى دادعۆیرن، داعویران و كوشتن. هاتنا ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كێ هاشمى، كو ئه‌و ژى ژ پسمامێن هاشمییان بوون، ب ئێك ژ كوژه‌كترین گۆرزان دهێته هژمارتن كو ب به‌ژن و بالا به‌نى ئۆمه‌یه‌یان دكه‌ڤیت و نه‌خاسمه ژى گرتنا مه‌ككه‌هێ ل سالا (8 ك.) ئێكجار پۆرتا وان شكاند. وان ب نه‌چارى ئه‌و ئیسلاما هه‌تا هینگێ ڕه‌ت دكر، په‌ژراند و نه ژدل هاتنه د ناڤ دا. وان هه‌مى كول و كۆڤان و قه‌هر و گرێ یێن خوه یێن ده‌روونى دگه‌ل خوه ئینانه د ناڤ ڤى ئایینێ نوو و پیرۆز دا و تێكه‌لى وێ كرن.
ل دووماهیكێ گه‌له‌ك ژ وان بهایێن كرێت و نه‌شرینێن به‌رێ د ناڤ وان دا هه‌ین و ئیسلامێ و محه‌مه‌دى (س) ب توندى دژاتیا وان دكرن جاره‌كا دی زڤڕاندن و سه‌ر ژ نوو ساخ و به‌لاڤكرن و هه‌تاكو ژ كه‌ربێن مالباتا هاشمى دا شانازى پێڤه دكرن و بۆ به‌لاڤكرنا وان هه‌مى شێواز و جۆرێن پاداشتكرن و سزادانێ بكار ئینان.
كاره‌ساتا عاشوورایێ و شه‌هیدبوونا حسێنێ كۆڕێ عه‌لى وه‌كى ئێك ژ كه‌سێن ئیجاخا هاشمێ كۆڕێ عه‌بدولمه‌نافى تنێ ئێك بوویه ژ هه‌مى وان قوربانیان، ئه‌وێن دیرۆكێ هه‌میشه ب خوه‌ڤه دیتین و به‌رهه‌مێ كۆمه‌كا گرێ و ململانێیه‌كا كه‌ڤن و دیرۆكى بووینه. تاخمه‌ك ب جیهانه‌كا گرێ و نه‌ساخى و ئازارێن ده‌روونى بزاڤێ دكه‌ت ل سه‌ر ملێن خه‌لكێ به‌رده‌وامیێ ب ژیانا خوه بده‌ن و كه‌سه‌كێ دی بۆ پاراستنا ژیانا خه‌لكێ و به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و بهایێن مرۆڤایانه قوربانیێ ب ژیانا خوه بده‌ن و ببنه ئه‌و نموونه ئه‌وێن ده‌روونناسێن مه‌زنێن وه‌كى ڤیكتۆر فرانكلى (905-1997) باوه‌را وى ئه‌وه ڕامانا ژیانا خوه د ژیانا خه‌لكێ دی دا دبینن. سلاڤ ل حسێن (س) و هه‌مى شه‌هید و قوربانیێن تیرۆرێ و مرن و سه‌رشۆڕى بۆ تیرۆرستێن تژى ململانێ یێن نه‌جامێرانه و ترسنۆك و گرێ یێن ده‌روونى و نه‌خاسمه داعشوكان.
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ