عرفان وەك مەعریفەیەكا نخافتی، د ڕۆمانا «یار و یارا»یێ دا
كرمانجێ چالی
مە ب ڤێت ئان نەڤێت، ژیان د ناڤ بازنەیا جوگرافی یا چیایێن زاگرۆسێ دا، بەرەڤ پێشڤەچۆنێ چۆیە، و مرۆڤ ل قۆناغا گرۆپێن شكەفتی بەرەڤ جڤاكی بوونەكا گوندیتیێ ڤە ئاراستە بوویە و سوویا ژیانەكا دیتر بینیە، بزاڤا ھشمەند بوونا مرۆڤی ل شكەفتا شانەدەر دبینم، ھەرچەند رەئیێن جودا ھەنە ل سەر ھەبوونا گول و گیایێن د گەل پەیكەرە ھێسكێن ھاتیە دیتن، وەك:-
– جڤاتەك ڕێزگر بوویە ژ بۆ مریێن خۆ و گول و گیا د گەل نێشتنە.
– جڤاتەك بوویە بێزار بوویە ژ بێھنا مریان و گیا ب سەر كەلەخی دانایە دا كو گەرمی یا ڕۆژێ گەلەك كاریگەریێ ژ بێھن چێبوونێ نەكەت.
– جڤاتەك بوویە دبت ئەو گول و گیا خواربن و گیاخۆر بوو بن و وەك ھێما د گەل دانا بن.
ئێدی ب ھەر ئاوایی بیت، كەواتە جڤاتەك ل وێ شكەفتێ بوویە ھشمەندانە یێن ژیای، واتە عەقلمەندیەك چەند لاواز ژی ھەبوو بیت، بزاڤەكا ناسینێ ھەبوویە كو تشت و كریاران ل ھەڤ جودا بكەن و بناسن، ئەگەر مەبەست ژ وان گیایان ڕێزگرتن بیت، ئان كو كاریگەری ژ ڕۆژێ و بێھنێ نەبیت، ئان ژی گیا خۆر بن و گیا وەك ھێما دانابیت د گەل مریێن خۆ، ئێدی ناسینەك ژ بۆ دەوروبەرێ خۆ ھەبوویە و مرۆڤەك ھشمەند بوویە ب ڕێكا ناسینێ، ھەر ئەو ناسین ژی بوویە كو ژ بۆ ئێكەم جار ل دەڤەرا زاگرۆسی بەرەڤ چاندنیێ و كەھیكرنێ پێنگاڤ ھاڤێتی.
لەوما جڤاكەكا پەروەردە ژینگەیی- ناسینی ئاڤا بوویە.
لەوما ژی جڤاكا كوردی ژی ل سەر بنەمایێ ناسینەكا ژینگەیی(سروشتی- مرۆڤی) ئاڤا بوویە كو پشتی فتوحاتێن ئیسلامی ب بزاڤا عرفانێ بەرناس بوویە و ئەم ب عرفان ب لێڤ د كەین، چونكی مرۆڤ ب دو ڕێیان، ناسین و زانینێ پەی ب ناسین و زانینا تشتەكی ئان بابەتەكی د بەت.
ژ ئالیێ دی، دیسان جۆگرافی یا زاگرۆسی، ژ جزیرێ بەرەڤ دۆلا دوور و درێژ ل زاخۆ ھەتا چۆمان، ھەروەھا ل جزیرێ ھەتا ھەكاری و شەمزینان، بوویە ڕێرەوا ڤەگوھڕینەكا ھزرا عرفانی یا عشق سەنتەری، كو مرۆڤ وەك تاك ل سەر ئاڤا ببت، كو جڤاكەكا ئاڤا ب تاكێن ئاڤا رەنگێ خوە ببەخشیتە ژیانێ.
جۆگرافی یا ڤێ دەڤەرێ ئەو دنیابینیا عرفانی ھەبوویە كو ئەدەبێ عرفانیێ كورد، ژ عرفانا ترك و فارس و عەرەبان بالاتر بچیت، لەوما ژی دوژمنان ب دو ڕێیان ئەو عرفان ژ مە ستاند، ھەم ب ڕێكا ڕەوشەنبیری یا علمانی كو ب پاشكەفتن دایە ناساندن، ھەم ژی ب ڕێیا دینداران كو خەتەرە ل سەر ئیسلامێ دایە ناساندن، ھەم ژی وەك نەھێلانا قیەمێن عەشیرەتێ دایە ناساندن، د دەمەكی دا كو عرفانا كوردی تەمام دنیابینیەكا مرۆڤایەتی ئیمانی یە و ھیچ زیانەك ژ بۆ ھیچ كەسەكی نینە، تنێ ترسا وان ژ عرفانێ پێخارنا وان یا سیاسی و جڤاكی و دینی ناھێلیت، كو ئەڤ خالا نەھێلانا بەرژەوەندیان د ناڤ وان تاكێن كو ل دورماندۆرێن یار و یارایێ دا دزڤڕن و ھەڤكارن ڤدیار دكەڤیت كو بەرژەوەندیخوازی نامینیت و ھەڤكاری و تەمامكارێن ھەڤن.
ڕۆمانا یار و یارا ژ وێ پەروەری یا عرفانی شەنگستێ خوەیێ رامانبەخشینێ دایە ناڤ ڕوودان و عشق د ڕۆمانێ دا، و پێكڤەگرێدان و ڤەھووناندنا وان ھەمی گفتوگۆ و دەربڕینێن كو د ڕۆمانێ دا ھاتین، عرفانەك پەنی و نخافتی د خۆدا ھەلگرتی یە كو مرۆڤ ھەست دكەت، نەك ئەحمەدێ خانی زندی یە د ناڤ دێرێن ڕۆمانێ دا، بەلكو جزیری و فەقیێ تەیران ژی ل سەر عەرشێ عشقسەنتەریێ ڕێكخەرێن ڕوودانانن.
د ڕۆمانا یار و یارا، بزر بوون، ئان كو خالا نەبوون، د سێكوچكەیا (خۆبوون، بوون، نەبوون)ێ دا، وێنا د بیت، كو د خۆبوونا مرۆڤی دا، مرۆڤ تەمام ب سەر بوون و نەبوونا خوەدا زالە، بوون و نەبوون یەكن، نە خێرداریێ نە سزاواریێ واتەیا خوە نامینیت ژ ئەنجامێ كریار و كرداران، بەلكو ئاراستەیا عشقەكا پاك وەردگریت، بێی كو مرۆڤ ڕێڤینگێ وێ ئاراستەیێ بیت، ددەتە ڕێ، ژ بەر كو خۆیاتی یا ھەوایێ وێ پێویستی یا كو د خۆبوونێ دا ھەی مەست د كەت.
ئێدی كو یار و یارا ل دو ولاتێن دوور، ژ دو جھێن باژارێ یێن دوور ل ھەڤ، وەك بەزر بوون ئاراستەیێ سەر گۆڕا مەم و زینێ وەردگرن، ھەما چۆن ل دووڤ خۆیاتی یا ھەوایەكی كە كو دڤێت بھێتە ناسین، ئەو ناسینا كو ب ڕێیا عشقێ ب دەست دكەڤیت، چونكی ھیچ كارەك بێی عشق سەرناگریت و ھیچ بزاڤەك بێی عشق سەرناكەڤیت و ھیچ گۆتنەك ژی بێی عشق ناچیتە د دلان دا.
ھەروەھا بەردەوامی یا ڕێڤینگی یا ل دووڤ ڕوودانا بەزر بوونێ، ئان ژی ببێژم خەون د ڕۆمانێ دا، وێنەیێ گەلەك بالكێش یێن كو ڕوودانێن خەون د سەرھاتی یا شێخێ سەنعانی دایە پێشیا شێخێ سەنعانی، دانایە بەر ڕێیا یار و یارایێ، ئەو چۆن یان ژی ئەو ڕێڤینگی و حەسرەتا دیدارێ، كو فەقیێ تەیران د عشقسەنتەری یا دێرێن دیاركرنا قەسیدەیا شێخێ سەنعانی ب خۆ ڤە دگیرت، كو پەیرەوكاری یا ژ عشقێ یە، كو ھەمان سێكوچكەیا عرفانی یا (پەیرەوكاری- دلخوازی- نەچاری) ب خۆ ڤە دگریت، ئێدی عشقێ فەرمانەك دایە و دڤێت پەیرەو ببیت، ئەو پەیرەو بوون ھەم ب دلخوازی یە ھەم ژی نەچاری یە، ژ بەر كو چونكی د پەیرەوكاریێ دا ھەم مرۆڤ ڕاستی دلخوازیێ د بیت، ھەم ژی ڕاستی نەچاریێ د بیت، و د ڤێ قانێ ژی دایە كو پێكڤەگرێدانەكا ڕوودانی ژ تاكێ ئاڤایێ عاشقێ عرفانی ب جڤاكا دەوروبەر ڤە پەیدا دبیت كو ھەم ھندەك پشتیڤان و ھندەك ژی دژ رادوەستن، ئێدی دو نێڕینێن پیرۆز و لۆمەكاری د ناڤ جڤاكێ ژی دا د ئازریێن، كو زێدەتر وەك پێویستیەك ژ بۆ ب ئەنجام گەھشتنێ وەك ھێزەك دیار دبیت، نەك لاوازی و شكەستن.
د وان ڕوودانێن پەیچۆنا ل دووڤ خەونێ ئێدی گەھشتنەك ئاڤا دبیت و ئەنجامێ زێدەتر ژ ڤێ دێ د پشكا دوویێ دا دیار بیت، كا چەند وێنەیێ عشقسەنتەریێ ب دیدگەیا فەقیێ تەیران ژ عرفانا كوردی دێ ب خۆ ڤە گریت.
ھەروەھا ھەر تەڤایا ئاڤاھیێ ڕۆمانێ ل سەر دیدگەھا عشقسەنتەری یا ب میتۆد كری یا ئەحمەدێ خانی وەك كو ب نخافتی د مەم و زینێ دا ھاتیە، كو سێكوچكەیا (عشق – ئیمان – عەقل) ژ خۆ گریت، ھێڤێنێ دارشتنا ڤێ ڕۆمانێ یە، ژ بەر كو عشقك وێنا دبیت، ڕوودان ب ئیمان و باوەری یا یار و یارایێ ب ڕوودانێن وەك خەون و خەیالێ، و كاركرنا عاقلانەیا ھەردو خێازێن یار و یارایێ، و شارەزایێ گەشتیاریێ جزیرێ، ھەمی د بازنەیا كو عشق بێی عەقل و ئیمان، نابیتە عشقەكا حەقیقی و عاشقێن وێ ژی نابنە مرۆڤێن ئاڤا و راستیەقین.
ئێدی عشق وەك كو ھەی دێ وێنا بیت، ھەڤكارێن عشقێ دێ ب ئاگرەكی ئاڤێ كوژیت، و دژێن عشقێ دێ د نەریتگەراییەكا پاشدەمانی یا عەشیرەتگەری یا ھشك دا چەقن.
ل روویێ ڕۆلێ كولتۆریێ جڤاكیێ كورد د ڤێ ڕۆمانێ دا، خێزانێن كورد ب دو ئالیێن خێر و شەڕ وێنا بوویە، لێ د ئەسلێ پەروەردەیا عرفانی یا كوردی دا، ئەو نە خێر و شەڕە، بەلكو وێناكاریەكا خێری و شەڕی ئانكو ئەرێنی و نەرینی د كەڤیت بەر چاڤێن مە، ژ بەر كو د عرفانا كوردی دا خێر و شەڕ ھەبوونا خوە نینە، بەلكو پێویستیە كو شەڕ ھەبیت ھەتا خێر خۆ وێنە بكەت، ئانكو كرێتی ھەبیت ھەتا جوانی خۆ وێنە بكەت، ئێدی ھەڤژینی یا كو شەڕ دھێتە ڤەگۆتن و ب خێر دھێتە ناسین، واتە راستی یا ڕوودانێ كو كامران د گەل ھەڤژینا خۆ ب جڕەیێ بێ باوەریێ دەردكەڤیت ژ بۆ نك گەشتیاران كو ئەو مێھڤان كری یە، پابەندبوونا پێویستی یا دان ب خۆداگرتنا ژنا كورد و وەفاداری یا ژنا كورد ژ بۆ ھەڤژینێ خۆ، وێنە دكەت، كو د ھەر دۆخەكێ كو ھزرێن شاش ژی ژ بۆ ھەبن بەردەوام خودان سۆزا خوە بیت، كو ئەڤە ژی ھەمان پەروەردەیا خێزانی یا عرفانی یە، كو دایك ئانكو ژن، تەمام وەك تەمامكارێ ژیانێ یە، نەك بەردەستەكا مەزلۆم كو نھا وێ ب مەزلۆمی یا ژنێ د بینین، ئان ژی بێدەنگی كامرانی ل بەرامبەر ژنێ و زوو دەركەفتن و نھێنی راگرتنا وی جڕەیێ ھەیی، جوانبینییەك دا گەشتیارێن بیانی، كو د سەقەت بوونا وی دا، دیسان كو د ھێتە چاڤدێری كرن و كەس ھەنە وەك خزمەتكار د خزمەتا وی دا نە، بێگۆمان دێ ڕۆل ژ بۆ ھەڤژینا وی ڤەگەڕت، كو ئەو ژی پێگیرە كو ئەو عشقا سەدسال جارەكێ ھەی ژ بۆ ڕزگاركرنا ڕحا عاشقێن حەقیقی د خەبتن، بیت دیسان واتە پێویستی، ئێدی مرۆڤ ژ بۆ پێویستیەكا ڤێ ژیانێ یێ ھەی، چ ئەو پێویستی ب شەڕ ئان ب خێر ب دەستێ وی تاكی یە كو ڕوودان پێڤەگرێدایی یە ب ئەگەرەكێ ژ ئەگەران.
ھەروەھا وەك ڕۆمان و دیدگەھا ڕۆمانێ د پشكا ئێكێ دا، خۆنمایەكا عرفانی یە و ئێدی گەلەك پێ دلخۆش بووم كو بەرھەمەكێ وەھا من دیتی.
ھەروەھا پشكا ئێكێ عشق و ھەڤكارێن عشقێ یە و وەك دێرا دووماھیكا ڕۆمانێ كو دو كوڕێن ئاغایان ل فرۆكەخانەیێ ھەنە، ئاماژەیە كو پشكا دوویێ دێ ژ بۆ عشق و دژێن عشقێ بیت.
ئێدی گۆتن ل سەر ڕۆمانێ ئان ئاراستە و سوویێن دیتر یێن ڕۆمانێ دێ ب ھەبوونا پشكا دوویێ دیار بن كو ھیڤیدارم زوو بھێتە بەلاڤ كرن.
