عیرفان و عەشقا خودایی د نۆڤێلا «خووندنەکا نەخووندی»دا
د. عارف حیتۆ
٢ – ٣
ئەگەر دابەشکەرێ هەڤپشک د ڤان هەر چوار حالەتێن کاراکتەرێ سەرەکیێ نۆڤێلایێدا عەشق بیت، ب هەرسێ حالەتێن سۆفی و عارف ژێ خەبەر ددەن (عەشقا دنیایی، مەجازی و حەقیقی)، دابەشکەرێ هەڤپشک دگەل هەر چوار کاراکتەرێن لاوەکی یێن چیرۆکێ (جزیری، خانی، خودانێ بارزان و محەمەد پێغەمبەر- س) سیتافکا خوەییێ لێگەڕێ منێئەزێ نڤیسەرییە بەر ب ئەزێمنڤە دچیت و دناڤ دو چاڤێن ڕەشێن کەتواریدا، ل عەشقەکا خودایی دگەڕیێت: «ئەوا کو ئەم ل سەر ڤەخووندنێ رژد کرین، ئەو دو چاڤ بووون، ئەوا کو منێئەز ژی ڕازی دکر، ئەو ڤیانا وان دو چاڤان بوو… بپ٣٠- ٣١، …. منێئەز دگۆت: دو چاڤن کو مرۆڤان عاشق دکەن، دو چاڤن کو هەر لڤینەکێ ددەنە مرۆڤان… ئو کەفتینە سەر تایێ یەکبوچوونیێ کو عەشق سەروکانیا هەر جوانی و پاکی و چاکی و هەبوونێیە… بپ٣٢».
ئەڤ دابەشکەرێ هەڤپشک ب وەریسێن منێئەز و ئەزێمن خوە دادهێلتە دناڤ کووراتییا دید و ڤەڕێژێن ئەحمەدێ خانی (١٦٥٠- ١٧٠٧ ز) و مەلایێ جزیری (١٥٧٠- ١٦٤٠ ز)، منێئەز ب هزر و هەستەوەران بەر ب جیهانا دنیابینییا خانیڤە دچیت. ئەزێمن ژی ب دل و وژدانا ئەللاه سەحەرگاها ئەزەل بەر ب جیهانا ڕحبینییا جزیریڤە دچیت کو دەستپێکا ئەزێئەزە (هەروەکو نڤیسەر دبێژیت!).
شێخ ئەحمەدێ خودانێ بارزان ژی (١٨٩٦- ١٩٦٩ ز)، ئەزێمن و منێئەز دگەهینتە ئێک (هەردو لایەنێن گیانی و عەقلی/ غەیبی و کەتواری)، ل ئاڤا زێی دەرباز دکەت و هەمی ئەڤرازییان بۆ دکەتە بەروار. عەشقا منێئەز ژ چوارچۆڤەیێ پووچگەراییێ دەردئێخیت و دکەتە د چوارچۆڤەیەکێ دی یێ وەلاتینیێدا کو مینا پیرۆزییا ئیمانێیە. ئەگەر خانی خەلک ب عەقلی هاندا بیت کو دەردۆرا خوە بنیاسن، جزیری بانگەوازییا خوەنیاسینێ کر بیت، خودانی عەقلێ کەتواری و ئیمانا گیانی کرینە خرخالێن پێشڤەچوونا ژیانا مرۆڤان د وەلاتەکێ ژ خوەباوەردا. ئەڤ هەرسێ ئەحمەدە ل بن رۆناهییا پەیاما پێغەمبەرێ خودێ- س (٥٧١- ٦٣٢ ز) بەر ب نیاسینا عەشقا حەقیقی و بوهژینا دناڤ زاتێ خودێدا دخەبتن. پاشی نڤیسەر هزر و دیتنێن ڤان هەرسێ سوارچاکێن عەشقەکا بێگەرد و راستیەقینی دناڤ منێئەز و ئەزێمندا دبشێڤیت و پارزین دکەت، هزرەکا تێکهەلە ژێ چێدکەت و دبێژتێ عیرفانا کوردی.
ئو ئەگەر ل بنەمایێن عیرفانێ بنێڕین، ئەوێن ژێدەران بەحسکرین، دێ ڤان بنەمایێن سەرەکی بینین(٤):
– یەکێتییا هەبوونێ:
هەبوون ئێکە و خودێ هەموویێ ڤەدگریت، ئانکو جیهان و هەبوون روخسارێ خودێیە پێڤە دیار دبیت.
– مەعریفەیا دلی:
زانین نە تنێ ب عەقلی و هەستەوەرانە، بەلکو دلی ژی ڕۆلەکێ بەرچاڤ تێدا هەیە، ئانکو سەربۆرا خوەیی یا مرۆڤییە.
– ڕەفتار و ڕێباز:
وەغەرەکا هەبوونی و گیانییە، پێدڤی ب هەدار و عەڤدالیێ (تزهد) و کوورهزرکرنا د خوەدا (التعمق فی النفس) هەیە. ڕێبازا وێ ژی ئەوە یا مرید دبڕیت هەتاکو بگەهتە خودێ، کو پێدڤی ب تەزکیێ و موجاهەدێ و هزرکرنێ و کەفتنا خلوێ و نزایان هەیە. ئەڤ ڕێبازە د دو قۆناغێن گیانی ڕا دبۆریت؛ مەقامات وەکو تۆبەکرنێ، زاهدبوونێ و هەدارێ، پاشی قۆناغا ڕەوشان (الاحوال) دهێت مینا ئەڤینیێ، تامەزرووییێ و فەنابوونێ.
– فەنابوون و مان:
فەنابوون بوهژینا مرۆڤییە دناڤ زاتێ خودێدا، پاشی ئەوێ فەنابوویی مایی ڤەدگەڕیت، لێ ب خودێڤە نە ب خوەڤە.
– عەشقا خودایی:
عەشق گەوهەرێ هەڤبەندیێیە دگەل خودێ، ئەڤ عەشقە مرۆڤی پالددەت کو بەر ب کاملبوونێڤە بچیت و هەردەم نێزیکی خودێ بیت.
لێ نڤیسەر بنەمایێن عیرفانا کوردی دکەتە سێ بنەما یێن سەرەکی:
خۆبوون (خوەییتی)، سروشتیبوون و خوداییبوون: «خۆبوون وەک ئاڤێیە ڕێکا خۆناسیێ دگریت و دچیت، ئەو بڕیاردەرێ خوەیە
سروشتیبوون وەک چیایە، خولپەتناسییە، هەر تشتی ل هەمبێزا خوە دحەوینیت. خوداییبوون خودێناسییە وەک ڤی بەری، چەند هوور بکەن خاسیەتا خوە یا کەڤرینی ژ دەستنادەت… بپ٩٣».
ئو هەردەم تەکەزکرنێ ل سەر سێکۆچکەیا عەشق و عەقل و ئیمانێ دکەت، عەشقێ د سێ حالەتێن جزیریدا بەرچاڤ دکەت، پووچگەرایی: ئەوە یا ژ مرۆڤێن قەشابوویی ب نەزانینێ دەردکەڤیت (هەلبەت مەرەم پێ نەزانینا ئایینی و عەقیدێیە، نە نەزانینا زانستییە!). مەجازی: ئەوە یا ژ مرۆڤێن ئاسایی ب تێگەهشتن و کریارێن جوان و پاک و چاک دەردکەڤیت. حەقیقی: ئەوە یا ژ مرۆڤێن بالا یێن عاشق ب ئافرینەر و گشت ئافرندەیان دەردکەڤیت. عەقلی د خۆبوون و هەبوون و نەبوونا مرۆڤیدا دکەتە بنواشە ژبۆ خوەنیاسین و ئێکلاکرنا خوەییتیێ (هەلبەت مەرەم پێ عەقلێ نەقلیێ ئایینیە، نە عەقلێ گوماندار و مایتێکەر!). د ئیمانێدا ژی خوەنیاسین و خولقیەتنیاسین و خودێناسیێ دکەتە پێرینە ژبۆ گەهشتنا عەشقا خودێ. ب دیتنا نڤیسەری ئەڤ سێکۆچکەیە ژ جزیری هاتییە وەرگرتن: ئو «ما بەینا بارزان و جزیری موویەک ژی د ناڤبەرێ دا نییە و ئێک عەشقە… بپ٨٢».
لێ خودانێ بارزان هەست ب دەردەسەری یێن مللەتێ خوە دکەت و ب ئاوایەکێ کەتواری- بەرهەست هزرێ د رەوشا مللەتێ خوەدا دکەت. ئەگەر د عیرفانیێدا مینا جزیری سەرەدەریێ دگەل خودێناسیێ بکەت: «ئەگەر خودێ یار بیت، بلا دنیا هەمی نەیار بیت… بپ٩٩»، د عەقلگەرایی و کەتواریێدا پتر خوە نێزیکی منێئەزێ خانی دکەت کو عەقلێ وی دگەل وەلاتێ وییێ دنیاییە، خانیێ مەزن ب ڕێیا چیرۆکا مەم و زینێ دەربڕینێ ژ ئێش و ئازارێن مللەت و نەتەوا خوە دکەت و ب ئاوایەکێ دلمرازییا کەتوارکی مە ئاگەهدار دکەت کو پەیاما وی نەتەوەییە:
ڕابیت ژ مە ژی جهان پەناهەک
پەیدا ببیتن مە پادیشاهەک
شیرێ هونەرا مە بێتە دانین
قەدرێ قەلەما مە بێتە زانین
لێ سیبەرا نڤیسەری وەکو دابەشکەرێ هەڤپشکێ هەرچوار کاراکتەرێن لاوەکی یێن ڤێ نۆڤێلایێ دهێتە دناڤ دانوستاندنا دناڤبەرا منێئەز و ئەزێمندا کو ل دویف ڕێبازا خودانێ بارزان بگەهتە عەشقا خودایی و وەلاتێ خوە ژی د وێ عەشقێدا هەڤپشک بکەت. ل گورەی دیتنا نڤیسەری، ئەحمەدێ میم مەتلەعێ شەمسا ئەحەد کو هەمیزانە (هەمی تشت زانە)، پەیاما عەشقا خودایی دا مە. ئەحمەدێ قوتبێ عیرفانی کو خۆزانە (خۆنیاسە)، پەیاما عەشقا خوە و خوەییتیێ دا مە. ئەحمەدێ بازار کەساد کو لێزانە، پەیاما عەشقا یەکبوونێ دا مە. ئو ئەحمەدێ خودانێ گیانێ پاک کو ڕێزانە، پەیاما هزر و کریارێن پاک و چاک و جوان دا مە. ئەڤجا سیبەرا ئەحمەدێ میم لێگەڕ و دویفچوون مەقسەد، پێکۆلەکە کو وەکو ناڤگین و هەلسەنگێنەرەک کراسەکێ عیرفانی بکەتە بەر وان خەم و کۆڤانێن مللەت ژێ دنالیت.
نڤیسەری ڤێیایە هەڤسەنگییەکێ دناڤبەرا عەشقا ڕاستەقینە و عەشقا وەلاتیدا دروست بکەت، چونکو ئەو ب خوە ژی خودان دۆزە و دۆزا وی وەلات و مللەتێ وییە.
ل دەستپێکا چیڕۆکێ، دەمێ بابەتێ شکەفتێ و شعرا شکەفت یا مەلا خەلیلێ مشەختی (بپ١٩- ٢١) دکەتە مژارا دناڤبەرا ئەزێمن و منێئەزدا، ئەزێمن دبینیت کو شکەفت جهێ وەحیێیە؛ «وەحی ژبۆ پێغەمبەران، وەجد ژبۆ چاک و وەلییان، ئیلهام ژبۆ زانا و شاعران دهێت… بپ١٥».
منێئەز دبینیت کو شکەفت هەر ژ دەستپێکا دیرۆکا مرۆڤایەتیێ و هەتا دگەهتە سەردەمێ شۆڕەش و هێڕشکرنێن دژمنی، نهانی و جهێ ڤەحەویان و پارێزەرێ مللەتێ مە بوویە. هەرچەندە پەیاما شعرێ بەرسڤەکە ژبۆ ئەوێن دبێژن شکەفت جهێ کافران بووینە، لێ پەیاما نڤیسەری ئەوە ببێژیت ئەز لایەنگیرییا ئەزێمن ب تنێ ناکەم کو بگەهمە عەشقەکا خوداییا بێگەرد ژ هەر تشتەکێ دنیایی، بەلکو دێ ب پویتەپێکرن سەرەدەریێ دگەل منێئەزێ کەتواری ژی کەم هەتاکو عەشقا خودێ و یا وەلاتی بێخمە سەر یەک هێلا راست یا بەرەف پەیرەوکرنا (هزرا چاک، گۆتنا چاک، کریارا چاک) دچیت، کو مرۆڤ پێ دگەهتە ئاستێ کەمالێ و فەرە دین و دەولەت ژی د هەمان ئاستێ کەمالێدا بن. هەژی گۆتنێیە کو بابەتێن ژێکجوداکرنا دین و دەولەتێ و فەراتییا خوەنیاسینێ بابەتێن کەڤنن و بەری هاتنا ئیسلامێ هەبووینە؛ ل سەردەمێ عیسایێ مەسیح مژارا دین ژبۆ خودێ و دەولەت ژبۆ خولقیەتی هەبوویە، سوکرات (٤٦٩- ٣٩٩ پ. ز) ژی بەری پتر ژ دو هزاران ساڵان دبێژیت؛ خوە بنیاسە دا بشێی خەلکی ژی بنیاسی.
