عیرفان و عەشقا خودایی د نۆڤێلا «خووندنەکا نەخووندی»دا
د. عارف حیتۆ
٣ – ٣
لێ نڤیسەر د بن کاریگەرییا ئەزێمن یێ گیانی (نەکەتواری)ڤە، ئەوێ پێکۆلا خوەنیاسینێ دکەت کو خودێ و خولقیەتی ژی بنیاسیت، دبێژیت؛ «دڤێت دین و دەولەت ژی بگەهیتە ئاستێ کەمالێ، کو دین ژبۆ خودێ و دەولەت ژبۆ خولقیەتا خودێ بیت کو بەرەف خودێ ڤەگەڕت، ئەو ڤەگەڕیان ژی ب شیانێن سێ جۆر مرۆڤان ب دەست کەڤیت جڤاتەک ژ مرۆڤێن عارف، جڤاتەک ژ مرۆڤێن زانا، جڤاتەک ژ مرۆڤێن وێرەک… بپ٧١».
ل سەر ڤی پیڤکی ژی ددەتە خویاکرن کو دابەشکرنا مرۆڤان ل سەر دو جۆرێن باش و خراب، نە پیڤەرەکێ دروست یێ وەسفکرن و هەلسەنگاندنا مرۆڤییە، بەلکو دروستتر ئەوە ببێژین مرۆڤێ عەردی و خودایی؛ مرۆڤێ عەردی مرۆڤەکێ هەچکوهەییە، مرۆڤێ کارلێککرنێ و ژیانێ و کەتواری و دنیایێیە، دبیت خودێپەرێس بیت لێ تەجەلایا خودێ د خوەییتییا خوەدا نابینیت. مرۆڤێ خودایی ئەوە یێ دناڤ زاتێ خودێدا دبهوژیت و دگەهتە کاملانییا عەشقا خودایی. ئەوە یێ (هزرا چاک، گۆتنا چاک، کریارا چاک) ل دەف هەیی. ئو داکو ڤان هزر و تێدیتنێن عیرفانی ل سەر دەولەتەکا کەتواری بەرجەستە بکەت، بەر ب یوتۆبیایەکێ (Utopia)ڤە چوویە(٥)، کو نەبوویە و نەدبیت ژی. ل جهێ هەرسێ بنەمایێن سەرەکی یێن ئاڤابوون و گەشەسەندنا دەولەتان، دینان، ئیدیولۆژییان (هێز- دەستەلات، ئابۆری و یاسا)، هەرسێ بنەمایێن عیرفانێ دادنیت (خۆبوون، سروشتیبوون و خوداییبوون) کو دێ ب هەرسێ جڤاتێن (وێرەک و حەکیم و عارفان) هێنە بڕێڤەبرن.
جڤاتا وێرەکان؛ دەستەکا دەستێ ڕاستێیە، هزران دەڕێژ دکەن و باشی یێن وێ شرۆڤە دکەن، کو خۆبوونێ پەیرەو دکەن. جڤاتا حەکیمان؛ دەستەکا دەستێ چەپێیە خرابی و لێکەفتێن هزرێن پێشکێشکری دیار دکەن، کو سروشتیبوونێ پەیرەو دکەن. ئو جڤاتا عارفان؛ دەستەکەکا سیێیە (جڤاتا ناڤبەرێ) باشی و خرابی یێن هەردو دەستەیێن پێشیێ هەلدسەنگینیت و ژێکڤادڤێریت، کو دادوەرن و خوداییبوونێ پەیرەو دکەن. ئو وەکی وی کەسێ ب سەر تشتەکێ گرنگ هەلبووی دبێژیت: «ئەڤەیە خودێ ژبۆ ڤێ دنیا یا فانی دانای (وأمرهم شوری بینهم)، نەک ئەنجومەن و مەجلس و پەرلەمانێن نها… بپ٩٥». پەیاما نڤیسەری وەسا خویا دکەت کو ڕزگاربوونا مرۆڤی و ئاڤاکرنا دەولەتێ یان چاکسازییا جڤاکی دێ د خوەنیاسین و خودێناسیێدا هێتە بەرجەستەکرن.
لێ ب دیتنا من، مرۆڤێ سۆفی- عارف، جودایە ژ ئەوێ پێزانین ل سەر هەبن، یان حەز ژ دویفچوونا وێ بکەت. ئەگەر مرۆڤ هندەک هزر و رەفتار و تێگەهێن عارفان وەرگریت و د ژیانا خوەدا پەیرەو بکەت، ناچیتە د خانا هندێدا کو دەولەتێ ل سەر وان رەفتارێن قەبوولکری ئاڤا بکەت. سروشتێ مرۆڤی ژ کۆمەکا حەز و غەریزە و پالێنەران پێکدهێت، ئو سێگۆشەیا (هزر و رەفتار و دلینی) یا هەر مرۆڤەکی جودایە ژ ئێکێ دی. سروشتێ دەولەتان ژی کۆمەکا ئایین و عەقیدە و هزرێن جودا هەنە، لەوا گرنگ هەڤقەبوولکرن و پێکڤە ژیان و ڕێزگرتنە. ڕێزگرتنا جوداهیێ بنسترا بەرپاکرنا ئاشتیێیە.
خۆ ئەگەر ئەزێمن بگەهتە پلەیا ئەزێئەز ژی کو چ جوداهی نامینن و هەموو د عەشقا خودێدا دبرسقن، شێوازێ گەهشتنا وێ عەشقێ و ئاییردەیێن دۆماندنا وێ ژێکجودانە. دەمێ نڤیسەر ب هزرەکا بەلگەنەویست دبێژیت: «کێ یەقین ب حەقانی یا خودێ و میم مەتلەعێ شەمسا ئەحەد هەبیت، عاشقەکە و قەلەم و شوورێن وی گۆپالن د دەستێ ویدا… بپ١٠١»،
ڕامانا وێ ئەوە کو ئێک ڕێک ب تنێ ژبۆ گەهشتنا حەقانییا خودێ هەیە، ئەو ژی ئەوە ب درێژاهییا دیرۆکا ئیسلامێ هاتییە گۆتن و دهێتە گۆتن، چونکو هەموو گرۆپێن جوداجودا یێن ئایینێ ئیسلامێ خوە ب یەقین و حەقانییا خودێ تەعالا ددەنە نیاسین. ئو هەر گرۆپەکێ ب دەهان بەلگە یێن عەقلی و نەقلی هەنە کو حەقانییا خودێ ل دەف وان پێ دهێنە پەژراندن. لێ هەموو گرۆپ ل سەر یەک شێوازێ بانگەوازیێ پێک دهێن کو قورئان و دەڤێ شوورییە، ئانکو ئەگەر گیانێ قورئانێ تێرا عاشقبوونا خودێ نەکر، دێ شوور بۆ هێتە بکارئینان. خۆ ئەحمەدێ خانی ژی ژ ڤێ چەندێ بێبەهر نینە دەمێ دبێژیت:
دەعوا خوە دکەت ب دەست و ئەزمان
دەستێ وی ب سەیف و دەڤ ب قورئان
خوەش خولقەتە هەم ڕەسۆلە هەم میر
پڕ حیکمەتە هەم کیتابە هەم شیر
ئەڤ ڕێزکە ب پێغەمبەرێ خودێ (س)، یان ب میرێ بۆتان هاتبنە گۆتن، ب سولتان ئەحمەدێ دووێ (١٦٩١- ١٦٩٥ ز) یان سولتان ئەحمەدێ سیێ (١٧٠٣- ١٧٣٠ ز) هاتبنە هوناندن(؟!)، نیشانا بکارئینانا شوورییە ژبۆ ژناڤبرنا ئەوێن جودا (چ داگیرکەر بن، یان ژ ئۆلەکێ دی بن)، ئەو شوورێ ب ناڤێ قورئانا پیرۆز بلند دبیت و دادوەشیتە سەر خەلکەکێ جودا ژ ڕێبازێ (کو ئەو ژی ژ خولقیەتا خودێ تەعالانە)، ما نە هەمی خولقیەت ل بەر جوانی و پاکییا خودێ تەعالا هاتینە ئافراندن، ئەڤجا بۆچی ب ناڤێ خودێ دێ هێنە ژناڤبرن؟
د تێگەهێ عیرفان و عەشقسەنتەرییا خوداییدا؛ «مرۆڤێ ڕحپاک و ڕحچاک و ڕحجوان چ جاری نەشێت ببیتە دژی هیچ خولقیەتەکا خودێ، چونکی خودێ ئەڤ خولقیەتە ژ جوانی و چاکی و پاکی یا خۆ ئافراندی یە… بپ٩٩».
مادەم هۆسایە، پا چ پێدڤی ب شوورێن سەربڕاندنێ هەیە. دبیت مەرەما خانی د ڤان هەردو بەیتاندا نە بانگەوازییا ئایینی و ڕێبازەکا دیارکری بیت، بەلکو دڤێت خەلکێ خوە یێ بێ دەولەت و ستەمدیدە هانبدەت کو ئەو ژی ب هەمان چەکێ داگیرکەری کو قورئان شوورە، بەڕەڤانیێ ژ مان و هەبوونا خوە بکەن و دەولەتا خوە پێ ئاڤاکەن.
ل دوماهیێ ژی، چیڕۆکێ ب پرسیارەکێ قفل دکەت: «ئەرێ ئەم کورد دێ ڤەگەڕین سەر وێ ڕێکێ؟… بپ١٠١». ئانکو بانگەوازییەکا نەڕاستەوخۆیە ژبۆ ڤەگەڕیانا سەر ڤێ ڕێکا ژێ خەبەردای. نزانم مەرەم پێ ڤەگەڕیانا سەر کیژان ڕێکێیە: ڕێکا عیرفانێ و سۆفیزمێ، یان خەسلەت و ڕەفتارێن عیرفانی، یان ئیسلامەتییا ب شووری و قورئانێ، یان تێکهەلەیەکێ ئایینیێ بژاردەیی، یان ژی دەولەتەکا کەتوارییا خوە بنیاسیت و باوەری ب خوە و هەبوونا خوە هەبیت….هتد. ئەڤ بابەتە هەمی د چوارچۆڤەیێ ڤێ نۆڤێلایێدا دهێنە دیتن.
ئەنجام:
١- ئەڤ بەرهەمێ ل بەر دەست، ساخلەت و تێگەهێن ژانڕێ وێژەییێ نۆڤێلایێ هەنە و نڤیسەری ب شارەزایی بابەتێ خوە ئێخستییە د ڤێ خانا وێژەییدا.
٢- بابەتێ عیرفانێ و تێگەهێن وێ ل دەف کوردان ناڤەڕۆکا سەرەکی یا ڤی بەرهەمییە، کو دەستپێکا ئازراندنەکا سەرنجڕاکێشە ژبۆ دویفچوون و لێکۆلینێن کوورتر.
٣- دابەشکرنا مرۆڤی ل سەر چوار حالەتێن عیرفانی، داهێنانەکە نڤیسەری د وەرگوهێزکێن مرۆڤیدا کری هەتاکو پێ بگەهتە عەشقا حەقیقی. هەروەسا جوانییەکا هونەری دایە چیڕۆکێ.
٤- هەلبەستێن جزیری و خانی وەکو نموونە ژبۆ دو شێوەیێن عیرفانێ بکارئیناینە، کو ئێک مرۆڤی بەر ب عەشقا خودێڤە دبەت و یێ دی مرۆڤی بەر ب عەشقا پێکڤەژیانێ و ئێکگرتنێڤە دبەت.
٥- باربەری و تەزەهودا دنیاییا خودانێ بارزان (کو ساخلەتەکێ عارفانە)، ب سۆفیزم و عیرفانییا جزیری دشوبهینیت، لێ ئاماژە ب دنیابینییا وی نەهاتییە دان، مینا بزاڤێن وی یێن وەلاتینیێ، چاکسازییا جڤاکی و ژینگەهێ، داکۆکیکرنا ل سەر سنج و رەوشتێ پاک، عورف و یاسایێن پێکڤە ژیانێ…هتد.
٦- پەیاما وی ژبۆ چێکرنا دەولەتەکا یوتۆبیایی (باژێڕێ هەژی)، هەولدانەکا کەڤنە و ل چ جهان سەرنەگرتییە.
پەراوێز:
(٥) یوتۆبیا (Utopia):
ئانکو جهێ نموونەیی، یان باژێڕێ هەژی- المدینە الفاچلە. پەیڤەکا یۆنانییە، ژ دو برگان پێک دهێت: (ou) ئانکو (نە)، توپۆس (Topos) ئانکو جهـ. ب پێکڤەکرنا هەردو برگان ڕامانا وێ دبیتە نەجھ، ئانکو چ جهـ ژبۆ ڤی جڤاکێ نموونەیی نینن.
