عیرفان و عەشقا خودایی د نۆڤێلا «خووندنەکا نەخووندی»دا
د. عارف حیتۆ
١ – ٣
خووندنەکا نەخووندی، ناڤێ داوی بەرهەمێ ڕۆماننڤیس کرمانجێ چالییە(١) کو ب شێوەیێ چیڕۆک- نۆڤێلا بەلاڤکرییە و ل سەر نڤیسییە نۆڤێلایەکا عیرفانی، ئانکو هەر ژ پێناسەیا ژانری و تایتلێ بەرهەمی بۆ وەرگران ددەتە خویاکرن کو دێ بەحسی بابەتێ عیرفانێ کەت و دێ خوە داهێلتە دناڤ هندەک مژارێن نەبەحسکریدا. هەردەمێ مرۆڤ پیاسەیەکێ دناڤ سۆفیزم و عیرفانیێدا بکەت، بێگۆمان دێ هەڤرویشی عەشقێ بیت؛ عەشقا مەجازی و عەشقا حەقیقی و لێگەڕیانا ل عەشقسەنتەریێ. مرۆڤێ لێگەڕ یان ل خوەگەڕ، دێ دناڤ هەڤڕکییا دناڤبەرا عەشقا دنیایی و خودایی، یان خوەییتییا مرۆڤێ هەچکوهەیی و ئێقینیدا گەڤزیت.
ئەڤ نۆڤێلایە ژ کاراکتەرەکێ سەرەکی پێک دهێت و د چوار حالەتێن کەسایەتیێ و هەڤڕکییا دەروونیدا دبۆریت کو دابەشکەرێ هەڤپشکێ هەر چوار حالەتان بابەتێ عەشقێ و خودێیە. د پێشگۆتنێدا کلیلا چوونەژوورا ناڤ ووردەکاری یێن هەر چوار حالەتان، ب ڤی شێوەیێ ل خوارێ دهێنە پێناسەکرن:
– منێمن: دەربڕینەرێ خوەپەرستی، خوە ب زلزانی و قەشابوونێیە. نیشانا عەشقەکا پووچگەراییە.
– ئەزێئەز: خوە ژ هەموو قەید و بەندێن دەردۆرا ماددی ئازادکرییە و دناڤ سروشتیبوونێدا دژیت، خوە ژ هندابوونێ ڤەدگریت و دگەهتە ئاستێ خوەناسینێ. نیشانا عەشقەکا حەقیقییە.
– منێئەز: حالەتەکە دناڤبەرا عەشقا مەجازی و پووچگەراییدا سەرگەردانە. دنیادۆستە، ئانکو لایەنێ عەقلی و کەتوارییە.
– ئەزێمن: حالەتەکە دناڤبەرا عەشقا مەجازی و حەقیقیدا، بێی خوەدیتن و خوەنیاسین، گیاندۆستە، ئانکو لایەنێ دلی و ئیمانێیە.
ئەڤ هەر چوار حالەتێن ناخێ مرۆڤی کو ب هزر و دلینی و کریارێ دهێنە بەرجەستەکرن، ب هۆستایانە هاتینە داڕشتن و دەربڕاندن. ژ لایێ زمانەڤانیێڤە من؛ پتر نێزیکی کریارا وەرگرتنێ و خودانداریێیە، وەکو بۆ منە، من دڤێت، وی گۆتە من، من گۆتە وی. لێ ئەز؛ پتر نێزیکی کریارا دانێ و پلانداریێیە، وەکو ئەز دێ دەمە تە، ئەز دێ چم، ئەز دبێژم… هتد. هەرچەوا بیت، ئەڤ حالەتێن نڤیسەری داڕشتین تا ڕاددەیەکێ زۆر دگەل پێناسەیێن خوە گونجاینە و ئەم ژی دێ سەرەدەریێ ل گەل کەین وەکو د نۆڤێلایێدا هاتین.
ململانێیەکا دژوار دناڤبەرا منێئەز و ئەزێمندا هەیە، ململانێیەکا کەڤن و دێرینە دناڤبەرا دووانی یێن لەش و گیان، فیزیکی و میتافیزیکی، لاهۆت و ناسۆت یان بابەتێن ماددی و مینەڤی…هتد. ئەڤ دووانییە پتر نێزیکی هەڤتەمامکەریێنە ژ هەڤدژیێ (!)، هەر ئێک گرنگییا خوە ژ بەرانبەرێ خوە وەردگریت. ب درێژاهییا دیرۆکا مرۆڤایەتیێ بابەتێ دانوستاندن و لێکۆلینا پڕانییا دیندار و فیلوسۆف و هزرمەندان بوویە. هەر ژ کەڤندا مرۆڤی هزر د مرن و ژیانێدا کرییە، پاشی تێڕامانا شێوازێن سەرەدەرییا خوە یا ڕۆژانە و پێدڤی یێن خوە یێن سروشتی کرییە، جار دادکەڤیتە دناڤ جڤاکیدا ب هەمی عورف و عەدەت و بەهایێن ویڤە، جارنا بەر ب ئاسۆیەکێ کەسێ نەدیتی و نەخواندیڤە بلند دفڕیت. دناڤبەرا ڤان هەردو سەمتێن حەتمیدا، کۆمەکا تێگەهێن مینا عیرفان، زانست، باوەری، عەقیدە و ئێقین- ب هەرسێ وەرگوهێزکێن خوەڤە (راستیەقین- حق الیقین، ناسیەقین- عین الیقین، زانیەقین- علم الیقین)، خوە داددەنە سەر ئالیسەنگکرنا تەرازوویا هەڤڕکیێ. ب ڤێ چەندێ ژی یان مرۆڤ دێ بەر ب (منێمن)ڤە هێتە خوار، یان ژی دێ بەر ب (ئەزێمن)ڤە بلند بیت و ب سەرکەڤیت (ل گورەی دیتنا نڤیسەری)؛ «خۆبوون و بوون و نەبوونێن مە د ئەزێمن و منێئەزدا د ململانێیەکێدانە، کو ژ ڤی لاشێ ڕک و قەفەس دا ڕزگار ببن و ببنە خۆ یێن خۆڤەدیتی… بپ١٦». حالەتەک خوە د ماددەیێ فیزیکیێ لەشیدا دبینیت و حالەتێ دی خوە د گیانییەکا نەبەرهەست و چلخانەیێن پەراستنێدا دبینیت. دو سەمتێن ژێکجودانە و هەر لایەنەکی دڤێت ڕاستییا ڕەوان بۆ خوە پاوان بکەت؛ «ئەمێن دابەشبووی ل سەر ئەزێمن و منێئەز، یێ ل خوە دگەڕم، یان بمە ونداییەک ل دووڤ منێمن، ئان خۆڤەدیتیێ ئەزێئەز… بپ٢١».
ئەڤ لایەندارییا نڤیسەری دگەل ئەزێمن و ئەزێئەزدا.
ڤێ چیڕۆکێ ژ بابەتەکێ تێهزرینێ و ل سەر ڕاوەستانێ بەر ب بابەتێ هۆشیاری و فێرکرنێڤە دبەت، ل ڤێرە ژی بابەتێ نۆڤێلایێ ژ چوارچۆڤەیێ خوە یێ هونەری دەردکەڤیت و پتر نێزیکی چوارچۆڤەیێ پێشکێشکرنا پێزانینان پەروەردەکرنێڤە دبیت.
ئەگەر ئەزێمن بەر ب سەرکەفتنێڤە چوو، دێ گەهتە ئاستێ ئەزێئەز. ئارێشا سەرەکی ل ڤێرەیە، چونکو هەروەکو نفیسەر ددەتە خویاکرن کو؛ «دیندار مە ناحەوینن و دبێژن: ئەڤە بێدینی یە، جار ب مورتەد و جار ب کوفرێ و جار ب شرکێ دهێینە گونەهبارکرن. بێدین ژی مە ناحەوینن و دبێژن: ئەڤە جوانکاریەکە ژبۆ خورافە و عەبدینیێ و پاشکەفتن و شکەفت نشینیێ… بپ١٨».
ما ئەگەر بێدین و دیندار ب هەڤڕا مرۆڤی نەحەوینن، ڕامانا وێ ئەوە کو ئەڤ ڕێبازە نە دژمنەکێ سەرهشکێ بێدینێن هزرکەرە و نە دویفکەفتیێ عەقیدەیەکا ڕەهاییا نەقلکەرە. دبەر دەرگەهێ هەردووان ڕا دچیت، لێ ل چ دەرگەهان ب ژوورناکەڤیت، ئانکو دبیتە لایەنێ سیێ دناڤبەرا پرۆسەیێن عەقلی و نەقلیدا، ئەگەر پرۆسەیا نەقلی دینداری بیت و پرۆسەیا عەقلی بێدینی بیت، لایەنێ سیێ ئەوە کو مرۆڤ ب سێکۆچکە یا عەقل و ئیمانێ و عەشقێ بگەهتە ڕاستییەکا گیانی (بپ٥٧)، کو تەکەزکرنێ ل سەر جوانی و پاکی و چاکیێ بکەت، بێی خوە ل هەڤدژی یێن نەقلی یان کێماسی یێن عەقلی بکەتە خودان. هەردووان د لەشەکیدا جهوار دکەت و مژارا سەرەکییا هەردووان دکەتە عەشق چییە و عاشق کییە؟! مرۆڤ ب هۆش و نەهۆشییا خوە سەرەدەریێ ل گەل دکەت کو منێئەز تێدا جێبەجێکارە و ئەزێمن چاڤدێرە (بپ٤٠).
ئەگەر ڤی بابەتی بێخینە د بن شرۆڤەکارییا دەروونییا فروید دا، ئەو کەسێ نڤیسەر دبێژتێ مرۆڤێ مرۆڤێ عەردی، دو غەریزەیێن سەرەکی هەنە؛ ئیرۆس (Eros) کو حەزا ئاڤاکرنێ و ژیانێیە، ئو تاناتۆس (Thanatos) کو حەزا وێرانکرنێ و مرنێیە، فروید ب ئەو (Id) ددەتە نیاسین و ل بن کارتێکرنا نەهۆشێ مرۆڤیدا کار دکەت و نەشێت ڕاستی و ئاشۆپێ ژێکڤاڤێریت، تنێ خوەرسکێن سێکسی و دژمنکاریێ تێر دکەت. ئەڤجا هندەک ژ تێن ڤەژەنا ئەوی (Id) وەردگریت و ئەز (Ego) ژێ پەیدا دبیت کو ل بن کارتێکرنا هۆشی و عورف و تێگەهێن جڤاکی کار دکەت، هەر حەزەکا نەقەبوولکری د جڤاکیدا، خوە ژێ ددەتە پاش و هەمی بهایێن جڤاکی ل بەر چاڤ وەردگریت. پێکهاتەیەکێ دییێ وژدانی هەیە، فروید دبێژتێ ئەزا بلند (Super Ego)، کو چاڤدێر و زێرەڤانێ ئەزێیە، رەفتارێن وی ڕێکوپێک و هەڤسەنگ دکەت کو دگەل جڤاکی بگونجن(٢).
ئانکو منێئەزێ جێبەجێکار، ئەزا مرۆڤییە و ئەزێمنێ چاڤدێر، ئەزا بلندە و مرۆڤێ هەچکوهەیی ئەوە. ب ڤێ چەندێ ژی مرۆڤێ هەچکوهەیی (Id) دبیتە لایەنێ بایولۆژیێ مرۆڤی، منێئەز (Ego) دبیتە لایەنێ سایکولۆژیێ مرۆڤی، ئەزێمن ژی کو ئەزا بلندە (Super Ego) دبیتە پێکهاتەیەکێ وژدانی ژبۆ هەڤسەنگکرن و ڕاستەڕێکرنا مرۆڤی(٣).
ئەڤە ژی ئەوە ئەوا نڤیسەر ب ناڤێ عیرفانێ ددەتە نیاسین.
