فاكته‌رێن كاریگه‌ر ل سه‌ر بهایێن پترۆلێ
ئه‌و فاكته‌رێن كارتێكرنێ ل سه‌ر بلندبوون و نزمبوونا بهایێن پترۆلا خام دكه‌ن:
1. تێكچوونا به‌لانسێ دنێڤبه‌را نه‌مایشكرن و داخوازكرنێ.
2. ئاستێ ڤه‌گوهاستن و پێشكه‌فتنا ته‌كنۆلۆجیایێ.
3. دامه‌زرینا بازارێ گرێبه‌ستێن پاشخستی یێن قه‌بارێ وێ مه‌ترسیا سه‌رده‌ریكرنا بازارێن نه‌فتێ سڤك دكه‌ن.
4. ته‌قه‌له‌قیا سیاسی یا ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ دهێته گێران ده‌رباره‌ی تووشبوونا مه‌ترسیێ و لێكخستنان و گه‌فلێكرنێن شه‌ڕان و ئاریشێن جیۆسیاسی یێن بكارئینانا نه‌فتێ تووش دبنێ.
5. بهایێ كارمه‌ندیكرنا نه‌فتێ وه‌كو ژێده‌رێ وزێ ل ناڤ بازارێن جیهانێ، كو ئه‌رزانتره ژ ڤه‌خوارنێن گشتی وه‌كو(شیر، ئاڤ، كۆكا كۆلا و یێن دیتر).
6. ڤه‌كێشانا هێزێن (عرچ و گلب) و بهایێ ئاماژێ دده‌نه بلندبوونا بهایی ل ده‌مێ داخوازی زێده‌دبن ژ داخوازكرنێ و هه‌ر وه‌سا به‌ره‌ڤاژی ڤێ چه‌ندێ ژی.
7. نه‌راوه‌ستانا بهایێ دراڤێن بیانی (دۆلار، یۆرۆ و یێن دیتر). پاشڤه‌چوونا بهایێ دۆلاری، واته پاشڤه‌چوونا بهایێ بهایێن ئه‌مریكی و هه‌ر وه‌سا به‌ره‌ڤاژی ڤێ ئێكێ ژی.
8. قه‌بارێ عومباركرنا پترۆلێ ل ده‌ف وه‌لاتێن پیشه‌ساز یێن مه‌زن (ئه‌مریكا، چین، یابان، ئه‌لمانیا، فره‌نسا و یێن دیتر).
9. فاكته‌رێن سروشتی یێن وه‌كو(بارۆڤه، بارۆڤێن تۆزێ، بیڤه‌له‌رز، ڤۆلكان، له‌هی و ژبلی وان ژ دیاردێن سروشتی یێن ده‌رڤه‌ی ئیرادا مرۆڤان).
10. داگیركرنا كۆمپانیێن پترۆلێ یێن مه‌زن ل سه‌ر پترۆلێ، وه‌كو(هه‌ر حه‌فت خووشك) یێن ده‌سهه‌لاتیا ئابووری و سیاسی هه‌ین و باندۆره‌كا راسته‌وخوه ل سه‌ر بریارا سیاسی یا وه‌لاتان هه‌یه، ئه‌ڤجا چو د ناڤ ناڤه‌ندا وێ دا بن یان ژی یێن (پترۆلێ ده‌ردئێخن و چیدكه‌ن و كونترۆلێ ل سه‌ر بازار و بهایێن پترۆلێ دكه‌ن). هه‌ر حه‌فت خووشكان كونترۆل ل سه‌ر رێژه‌یا 80% ژ به‌رهه‌مێ پترۆلا جیهانی كریه و ل سه‌ر پتر ژ 70% ژ پیشه‌سازیا (ته‌كریرا) جیهانێ و ل سه‌ر پتر ژ 50% ژ ڤه‌گوهاستنا پترۆلێ.
بلندبوونا بهایێن پترۆلێ
1. په‌یدابوونا ڤالاهیه‌كا ده‌می یا مه‌زن دنێڤبه‌را به‌رفره‌هبوونێ د شیانا به‌رهه‌مهێنه‌ر دا ب وه‌رارا داخوازیێ ل سه‌ر پترۆلێ، ل ژێر مه‌ترسیا جیهانی ژ نێزیكبوونا كێمبوونا ژێده‌رێن نه‌فتێ د ناڤا 40 ـ 50 سالێن داهاتی.
2. بكارئیانا وه‌لاتێن پیشه‌سازی یێن مه‌زن ب رێیا كۆمپانیێن وێ یێن پترۆلێ وه‌كو شێوازه‌ك بۆ دانانا فشارێ ل سه‌ر وه‌لاتێن پترۆلێ یێن به‌رهه‌مدار كو گه‌فان ل به‌رژه‌وه‌ندیا وه‌لاتێن پیشه‌سازی دكه‌ن.
2. رووبه‌ری شیانێن رێكخراوا ئۆبك ل سه‌ر كونترۆلكرنێ ل سه‌ر به‌هرێن وه‌لاتێن ئه‌ندام، خوه د بارودۆخێن پاشڤه‌چوونا شیانا به‌رهه‌مدار یا وه‌لاتێن ئه‌ندام، هه‌ر وه‌سا شیانێن وه‌لاتێن دیتر یێن به‌رهه‌مهێنه‌رێن پترۆلێ ب كونترۆلكرنێ ل سه‌ر بازار و بهایێن پترۆلێ ب رێیا كونترۆلكرنێ ل سه‌ر پاراستنا به‌لانسێ د نێڤبه‌را داخوازێ و نه‌مایشكرنا نه‌فتێ دا ل بازارێن جیهانی.
3. نزمبوونا شیانێن وه‌لاتێن مه‌زن یێن نه‌فتێ به‌رهه‌مدئینن (سعوودیه، رۆسیا) ل سه‌ر داگرتنا عه‌جزێ یان دناڤبه‌را نه‌مایشكرنێ و داخوازا ل سه‌ر نه‌فتێ ب مه‌ره‌ما پاراستنا بهایان و كێمكرنا حه‌زا وان وه‌لاتان. توشبوونا بهایێن پترۆلێ بۆ روودانێن ژ نشكانڤه و بێڤه‌له‌زێن نه پێشبینكیری ل ژێر نه‌بووتا شیانا به‌رهه‌مدار یا وه‌لاتێن به‌رهه‌مهێنه‌رێن پترۆلێ، ل گه‌ل ژڤانێ وێ تووشبوونا ژێده‌ر و رێیێن به‌خشینا نه‌فتێ بۆ هاتوباتین سیاسی و كریارێن تیرۆری و شه‌ڕێن ناڤخوه‌یی یان ژ ئه‌نجامێ كاره‌ساتێن سروشتێ.
نزمبوونا بهایێن پترۆلێ
1. زێده‌بوون و به‌رفره‌هبوونا وه‌به‌رهێناناێ، بیانی د بیاڤێ پێشخستنا ژێده‌رێن وزێ دا، ژ وان ژی نه‌فت و غاز.
2. 2. پێشخستنا ته‌كنۆلۆجیا سه‌رده‌م د بیاڤێ لێكۆلین و لێگه‌ریانێ و به‌رهه‌مێ نه‌فتێ و غازێ دا.
3. پێشخستنا پێگوهۆرێن نه‌فتێ (غاز، وزه‌یا ناڤۆكی، وزه‌یا هه‌وایی، وزه‌یا رۆژێ و ئاڤێ و وه‌زیا هایدرۆجینی).
4. زێده‌بوونا هه‌ڤركیێ د بازرێن پترۆلا جیهانی دا، بلندبوونا سه‌قفێ هه‌لگرتی یێ یه‌ده‌ك ل ده‌ف وه‌لاتێن مه‌زن یێن به‌ركاربه‌ر بۆ نه‌فتێ، ل ژێر رۆلی مه‌زنه كۆمپانیێن نه‌فتێ یێن زه‌به‌لاح (هه‌ر حه‌فت خووشك) د كونترۆلكرنا له سه‌ر بهایێن پترۆلێ كو بگونجیت ل گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیێن وان و یێن وه‌لاتێن ب سه‌رڤه.
5. دژواربوونا به‌رفره‌هیا فشارێن بزاڤێن پاراستنا ژینگه‌هێ و رێكخراوێ، جڤاكێ مه‌ده‌نی، یێن داخوازا سڤككرنا داخوازێ ل سه‌ر پترۆلێ دكه‌ن و لێگه‌ریانا شوونگرێن وه‌زێ كو پاراستنا فاكته‌رێن ژیانێ ب خوه‌ڤه دگریت (ئاڤ. هه‌وا. ئاخ) ل سه‌ر ئه‌ردی.
6. كاراكرن و پیشخستنا رۆلێ وه‌لاتێن به‌رهه‌مهێنه‌ر بۆ پترۆلێ، نه‌خاسمه ئه‌وێن یه‌ده‌كا گه‌له‌كا مه‌زن هه‌ین، ژ پترۆلێ و شیانێن بلندبوونا وه‌زیا به‌رهه‌می هه‌ین، وه‌كو (عیراق، لیبیا، وه‌لاتێن گه‌را قه‌زوین).
و: ئه‌ڤرۆ
هه‌ر دیسا پشكا دوویێ ژ ڤی بابه‌تی ئه‌گه‌رێن نزمبوونا بهایێن نه‌فتێ ل قووناغا ئه‌ڤرۆ بخوه ڤه دگریت ئه‌و ژی ئه‌ڤه‌نه:
1ـ نزمبوونه‌كا رێژه‌یی د پیشه‌سازیێن چینێ دا كو ب پله‌یا ئێكێ پشتبه‌ستنێ ل سه‌ر پترۆلێ دكه‌ت (پیشه‌سازیێن پترۆكیمیاوی).
2ـ بلندبوونه‌كا رێژه‌یی د هنارده‌یێن پترۆلێ دا ل وه‌لاتێن (عیراق، لیبیا، سودان).
3ـ بلندبوونه‌ك ل سه‌ر ئاستێ به‌رهه‌مێ پترۆلا خام ژ كه‌ڤرێ زه‌یتی ل ئه‌مریكا ب هۆیێ بكارئینانا ته‌كنولوجیا پێَشكه‌فتی یا كو نێزیكی 200 لیتران ژ پترۆلا خام به‌رهه‌مدده‌ت/ته‌ن ژ كه‌ڤرا زه‌یتی، سه‌ره‌رای مه‌زاختنا به‌رهه‌مێ جیهانی كو دگه‌هیته سنۆرێ 60ـ 65$/ به‌رمیلان.
4ـ هه‌لویستێ نه‌رێنی یێ رێكخراوا ئۆپك یا پترۆلێ فرێدكه‌ت(11 وه‌لات)، زێده‌باری هه‌لویستێن وه‌لاتێن دیتر یێن نه درێكخستی د (ئۆپك) دا یێن پترۆلێ به‌رهه‌مدده‌ن(23وه‌لات). هنده‌ك ژ ئه‌ندامێن ئۆپك ب پێگیری كاردكه‌ن ب به‌هرا به‌رهه‌می و هنده‌كێن دیتر ژی وه‌كو (سعوودیێ) كاردكه‌ن ب به‌رهه‌ڤبوونا خوه بۆ بلندكرنا وزه‌یا به‌رهه‌مێ بۆ پاراستنا به‌لانسكرنێ د نێڤبه‌را خواست و خواسته‌روویێ دا ل سه‌ر پترۆلا خام ل بازارێن جیهانی سه‌ره‌رای نزمبوونا بهایێن پترۆلی بۆ 50% و غازا سروشتی ب رێژه‌یا 20%.
5ـ هه‌لویستێ لاواز یێ وه‌لاتێن سه‌ره‌كی ل جیهانێ یێن غازا سروشتی فرێدكه‌ن (رۆسیا، قه‌ته‌ڕ، ئیران، جه‌زائیر، گه‌را ده‌ریا قه‌زۆین)، بوونه ئه‌گه‌رێن دابه‌زینا بهایێ غازا سروشتێ ب نێزیكی 20% ل بازاری ل ژێر نه‌بوونا (رێكخراوا وه‌لاتێن هنارده بۆ غازا سروشتی ل جیهانێ) و نه‌بوونا بازارا جیهانی یا غازێ. ل داویێ ژی بوونه ئه‌گه‌رێ نه‌بوونا هه‌ماهه‌نگیێ دنێڤبه‌را وه‌لاتێن پترۆلێ دهنێرن و یێن غازا سروشتێ دهنێرن ب ئارمانجا كونترۆلكرنێ ل سه‌ر بهایێن پترۆلا خام و غازا سروشتی ب گونجاندنا وه‌رار و گه‌شه‌كرنا سیسته‌مێ ئابووری ل جیهانێ و ل گه‌ل ره‌وشا ئابووری یا وه‌لاتێن هنارده‌كار بۆ پترۆلێ و غازا سروشتی.
6ـ بلندبوونا بهایێ دۆلاری (دراڤێ فرۆتن و كڕینا پترۆلێ و غازێ) ل به‌رامبه‌ری نزمبوونا بهایێن كه‌ره‌ستێن دیتر ب ره‌نگه‌كێ گشتی ل ویلایه‌تێن ئێكگرتی، ل هه‌مبه‌ری نزمبوونا بهایێ هه‌مان دراڤی ل بازارێن وه‌لاتێن پیشه‌سازی یێن دیتر ب به‌راوردی ل گه‌ل ئه‌مریكا، كو ب ره‌نگه‌كێ نه‌رێنی ره‌نگڤه‌دا ل سه‌ر (قازانچێن دارایی یێ، وه‌لاتێن پیشه‌سازی و وه‌لاتێن به‌رهه‌مهێنه‌ر یێن پترۆلێ).
7ـ كارتێكرنا هه‌لۆیستێ سیاسی (ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی و ئه‌مریكا) ل سه‌ر رۆسیا ب هۆیێ (روودانێ، ئۆكرانیا) بوونه ئه‌گه‌رێ زێانلێكه‌فتنێ ب ئابوورێ رۆسی ژ به‌ر نه‌مبوونا بهایێن پترۆلا خام و غازا سروشتی ل داویان، هه‌ر وه‌سا رۆسیا ژ وی ئه‌نجامی خوساره‌ت بوو ب پتر ژ 140 ملیار دۆلاران، سه‌ره‌رای كو ئه‌وێ 500 ملیار دۆلار هه‌نه ژ زێده‌یێ خوه یێ نه‌ختینه. هه‌ر وه‌سا ئه‌و ناكۆكیێن ل دۆر باده‌كا ئیرانێ یا ناڤۆكی پشته‌ڤان بوو ل سه‌ر زێده‌بوونا فشارێن ئابووری ل سه‌ر ئیرانێ ب رێیا نزمبوونا بهایێ پترۆلا خام (وه‌كو ژێده‌رێ سه‌ره‌كی) یێ ئابوورێ حوكمه‌تا ئیرانی، ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئیران بزاڤێ دكه‌ت ب رێیا هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ندام د رێكخراوا ئۆپك دا كو به‌هرا ئۆپكێ كێم بكه‌ت ژ به‌رهه‌مێ پترۆلا خام بۆ دانانا راده‌كی ژ نزمبوونا بهایێن پترۆلا خام و بزاڤا بلندبوونا بهایێن پترۆلێ بۆ سنۆرێ (90ـ100 $/ به‌رمیل) ئه‌ڤه ژ لایه‌كی ڤه، ژ لایه‌كی دیڤه ژی بلندبوونا به‌رهه‌مێ غازا سروشتی ل ئیرانێ ب ئارمانجا داگرتنا عه‌جزا په‌یدابووی ژ ئه‌نجامێ نزمبوونا بهایێ پترۆلا خام.
8. ترسا وه‌لاتێن پیشه‌ساز یێن مه‌زن یێن به‌ركاربه‌ری پترۆلێ و غازا سروشتی ژ به‌ر فاكته‌رێن به‌رفره‌هبوونا به‌لاڤبوونا كریارێن تیرۆری یێن رێكخراوا (داعش) ل سه‌ر (ژێده‌رێن پترۆلێ و رێیێن به‌خشكرنا وان) ل ده‌ڤه‌را بازنه‌یا د كه‌ڤیته د نێڤبه‌را (گه‌را ده‌ریا قه‌زوینێ و كه‌نداڤی و باكۆرێ ئه‌فریقیا دا، بوو هاریكار بۆ وه‌رگرتنا كۆمه‌كا كریاران یێن وه‌كو:
أ ـ زێده‌بوونا رێژه‌یا پارزنكری ل (ئه‌مریكا ـ 158 رۆژ، یابان ـ 171 رۆژ، چین ـ 90 رۆژ، فره‌نسا 97 رۆژ، ئه لمانیا 117 رۆژ) و ژ بلی وان ژ مه‌زنه وه‌لاتێن به‌ركاربه‌ری پترۆلی.
ب ـ زێدبوونا رێژه‌یا پشتبه‌ستنا هنده‌ك وه‌لاتان ل سه‌ر زه‌یتا كه‌ڤری (كه‌ندا و ئه‌مریكا) و وه‌زیا ناڤۆكی (یابان) و هنده‌كێن دیتر ژ ژێده‌رێن وه‌زێ، ب مه‌ره‌ما سڤككرنا بكارئینانا پترۆلا خام ل وی ده‌مێ (ده‌ستنیشانكری) هه‌كه نزمبوونه‌ك یان راوه‌ستانه‌كا ده‌مكی بهێته كرن ژبه‌ر هۆیێ فاكته‌رێن (به‌شه‌ری، دۆخێن سیاسی یێن نه‌ئارام، شه‌رێن ناڤخوه‌ی یان هه‌رێماتیك یان سروشتی ـ بارۆڤه، بیڤه‌له‌رز) ب مه‌رجه‌كی كو ژ وی ده‌مێ نزمبوونێ یان راوه‌ستانێ نه‌بۆریت ژ ئه‌ندامێ وان فاكته‌ران چو د به‌شه‌ری بن یان سروشتی ژ وی ده‌مێ پشتبه‌ستنا وان ل سه‌ر پترۆلا پارزنكری.
ج. راگه‌هاندنا شه‌ڕی ل سه‌ر رێكخراوا داعشێ ژ لایێ هه‌ڤپه‌یمانیا نێڤدولی ڤه و بڕینا ژێده‌رێ ڤه‌ژاندنا وێ یا دارایی ب رێیا ره‌هه‌ندێن وێ ده‌ڤه‌رێ ژ ده‌ڤه‌رێن نه‌فتی ڤه و ب لێدانا سازیێن پترۆلی یێن كه‌فتینه ژێر كونترۆلا وی ل (عیراق و سووریێ). هێزێن حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ (هێزێن پێشمه‌رگه‌ی) و ب پشته‌ڤانیا هێزێن هه‌ڤپه‌یمانیا نێڤده‌ولی رۆله‌كێ به‌رز له‌یزاندیه د پاراستنا هه‌رێما كوردستانێ دا و هێزێن داعشێ كرنه ده‌ر ژ پرانیا ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ، ژ وان ژی دامه‌زراوێن پترۆلێ.
د. نزمبوونا بهایێن نه‌فتا خام وه‌ك (شێوازه‌كێ ده‌مكی) د ڤه‌ژاندنا وێ رێكخراوا تیرۆری یا كو پشتبه‌ستنا خوه ل سه‌ر فرۆتنا پترۆلا خام دكه‌ت ب بهایێ 89%، ب ئه‌رزانتر ژ بویهایێ جیهانی یێ پترۆلا خام ب ره‌نگه‌كێ راسته‌وخوه یان نه‌راسته و خوه ژ هێزێن داعشێ.
و: ئه‌ڤرۆ. .. شێرزاد نایف
