فه‌لسه‌فا فێمینیزما لیبرال
فێمینیزما لیبرال ئێك ژ جورێن تیوریێن فه‌مینزمێ یه كو بیرمه‌ند پتر گرنگی یێ ب ڤێ جورێ تیوری دده‌ن. ئه‌ڤ جورێ فه‌مینزمێ د جفاكێ دا پتر پشتگیری و لایه‌نگرێن هه‌ین. جه‌وهه‌رێ ئه‌ساسێ ئایدولوجیا فێمینیزما لیبرال دیراسه‌ت كرن، ده‌ست نیشان كرنا ئه‌گه‌ران و په‌یدا كرنا رێگا چاره‌یه‌كێ ژ بووی ژنان كو خو د جفاكێ دا یه‌كسان ب بینن و هه‌روه‌سا تێگه‌هشتنا مروڤی بو ئازارێن ژنێ و پشتگیریا وێ. تایبه‌ت مه‌ندیا ڤێ قوتابخانێ ژ بووی ژنێ دڤێ چه‌ندێ دا یه كو زور گرنگی ب زمانێ هه‌بوون و ئافراندنا یاسایان و مافێ یه‌كسانیێ د ناڤبه‌را ژن و زه‌لامان د جفاكێ دا دده‌ت. ئاڤاكرنا جفاكه‌كێ مه‌ده‌نی كو مافێن ژنێ وه‌ك یێن زه‌لامی د یاسایان دا هاتبنه ده‌سته‌به‌ر كرن په‌یوه‌ندیا راسته‌وخو یا هه‌ی ب چه‌ند سیمبولێن گرنگێن فێمینیزما لیبرال. سیمبولێن ڤێ قوتابخانێ زور هه‌ستیارن و باندورا خویا هه‌ی ل سه‌ر په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را ژن و زه‌لامان ل كوردستانێ و ب شێوه‌كێ گشتی ل روژهه‌لاتا ناڤین.
سالێن 70 ل سه‌دێ بیستێ تا ئه‌ڤرو بابه‌تێ فه‌مینزم وه‌ك ئایدولوجیه‌ك دناف لوپه‌رێن نفیسارێن زانستی دا تایبه‌ت مه‌ندیا خو یا بده‌ست ئینای، ئانكو راپورتێن ئه‌كادیمی ل سه‌ر ڤی بابه‌تی د زێده بوونێ دانه. هه‌ر چه‌نده بها و نرخ، ره‌گ و ریشال و سیمبولێن په‌یڤ و ناڤه‌روكا فه‌مینزم ل گور بیرمه‌ندان جێوازیێن خو یێن هه‌ین، لێ هه‌می ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئێك ده‌نگن كو په‌یڤ و ناڤه‌روكا فه‌مینزم ب كورتی ئیماژه ب لێكولینه‌ڤێ ل سه‌ر زولم و تعدایا ل ژنان تێنه كرن و تێگه‌هشتنا مروڤی بو ئازارێن ژنێ و هه‌روه‌سا پشتگیریا وێ. هنده‌ك داكوكیێ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دكه‌ن كو پێگه‌ه و رامانێ ل سه‌ر ژنێ بگوهرن دا جفاكه‌كێ مه‌ده‌نی بهێن ئافاكرن. هنده‌كێن دی گرنگیێ ب ڤێ چه‌ندێ د ده‌ن كو فه‌مینزم ره‌خنه‌كا گشتی یا په‌یوه‌ندیێن جڤاكی یه. دیسان لایه‌نێن دی ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دوپات دكه‌ن كو بازنا هه‌ره سه‌ره‌كیا ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ مه‌ده‌نی، یه‌كسانیا جڤاكی و.. . هتد په‌یوه‌ندیا راسته‌وخو ب سیسته‌مێ جڤاكی و سیسته‌مێ حكمرانیێ هه‌یه. ژ به‌ر وێ ئێكێ، چه‌ند جورێن سیسته‌مێ جفاكی و حكمرانی زور تایبه‌ت مه‌ندیا خویا هه‌ی ژبووی فه‌لسه‌فا فێمینیزما لیبرال. نمونه د سیسته‌مێ جفاكی دا: سیسته‌مێ پیاوسالاری، سیسته‌مێ په‌روه‌رده و هه‌روه‌سا نمونه د سیسته‌مێ حكمرانی دا: دیموكراسی یا نونه‌رایه‌تی و هاووه‌لاتی بوونا دموكراتیك.
زمانێ فێمینیزما لیبرال ل سه‌ر ماف و گرێبه‌ستان ئامرازه‌ك بهێزه ژ بووی ده‌سته‌به‌ر كرنا مافێ یه‌كسانی د سیسته‌مێ پیاوسالاری، كه‌ڤنه‌شوپیا عه‌شیره‌تی و بنه‌مالی دا. ئه‌ف قوتابخانه ته‌ركیزێ ل سه‌ر بنمایێن عه‌قل گرایی، یه‌كسانی، سه‌ربه‌ستی، فردگرایی و.. . هتد دكه‌ت. بازنا هه‌ره سه‌ركی، گرنگی دان ب هێزا په‌روه‌ردێ، دیموكراسیا نونه‌رایه‌تی و هه‌روه‌سا هه‌بوونا چاكسازیێن فه‌رمی. به‌شداریا ئافره‌تان د بازارا سه‌ربه‌ستا ئابوری دا روحیه‌تا فه‌لسه‌فا فه‌ردگرایی قولتر دكه‌ت و ئافره‌ت ژی مینا زه‌لامان خو دانیت به‌شه‌ك ژ ڤێ ململانێ بو بده‌ست ئینانا پتر ده‌سته‌لاتێ (هه‌لبه‌ت نه ب رامانا تیوریا ماركسیزم).
فێمینیزما لیبرال گه‌له‌ك رێكێن ره‌خنه‌گیرانا زانستی ده‌ست نیشان یێن كرین، ب تایبه‌ت دوارێ گرێبه‌ستێن كومه‌لایه‌تی دا، دێ هاریكار بن ژ بووی گه‌شه‌سه‌ندن و پێشخستنا مافێ ئافره‌تێ. بو نمونه، د عرفێ گرێبه‌ستا كومه‌لایه‌تی یا توما هوبس گرنگی ب ڤێ چه‌ندێ دده‌ت كو، “ئه‌گه‌ر ته بڤێت وێنه‌كێ به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ڤپشك دروست بكه‌ی پێویسته مروڤ ل موتیفێن خو یێن سه‌ره‌كی ده‌ست پێ بكه‌ت”. هه‌رچه‌نده گه‌له‌ك فێمنیزم ره‌خنا توند ل هوبس دگرن ده‌ما وی ئاماژه ب ڤێ چه‌ندێ كر، “ده‌سته‌لاتا بابی و حاكمێ زه‌لامی”، به‌لام دیسان ل به‌ر داكوكی كرن ل سه‌ر گرێبه‌ستا كومه‌لایه‌تی كو هه‌بس زور گرنگی پێ ددا ژبووی یكسانیا مروڤی، زور لایه‌نگرێن فێمینیزما لیبرال پێ داخبارن.
یان ئه‌گه‌ر هزرا بابێ دامه‌زرێنه‌رێ قوتابخانا لیبرالیزما كلاسیك شروڤه بكه‌ین، ئه‌و ژی زور گرنگی ب گرێبه‌ستا كومه‌لایه‌تی د دا. جون لوك ژبووی پشتگیریا گرێبه‌ستا كومه‌لایه‌تی هێرش بره سه‌ر مافێ مونوتئیزم و تیوریا سیسته‌مێ پیاوسالاری. سه‌ربه‌ستیا بێسنور و یه‌كسانیا تاكان د چارچوڤێ یاسا و قانونێن مه‌ده‌نی دا، ب تایبه‌ت د جفاكێن فودالی و پیاوسالاری، د به‌رنامێن زانستی یێن جون لوك دا هاتینه خه‌ملاندن. ئانكو چالاكیێن ئافره‌تان د سه‌دێ 18ێ و 19ێ پتر د چارچوڤێ خو رێكخستنا چالاكیێن جڤاكی بون (مینا دژی عه‌بداتیێ)، لێ د ئاسته‌كێ نزم دا. شوره‌شا پیشه‌سازی پێگه‌هێ ئافره‌تێ د وارێ سه‌ربه‌خویا ئابوری دا بهێزتر كر، لێ ده‌مه‌كێ زور ڤه‌كێشا حه‌تا ئه‌ف بیروكه ل ئه‌وروپا ده‌ربازی ده‌ڤه‌رێن دیرده‌ست بووی. پشتی 1850 تا شه‌رێ ئێكێ یێ جیهانێ، سه‌رده‌مێ ب ده‌ستڤه‌ئانینا مافێن سیاسی یێن ئافره‌تێ یه، ب تایبه‌ت به‌شدار بون د پروسه‌سا ده‌نگدانێ دا یان پشتی 1960 رێژا خوێنده‌واریێ د ناڤ ئافره‌تان دا زێده دبیت و ئه‌ڤه بو ده‌رفه‌ته‌ك كو بشێن كونترولێ ل سه‌ر زێده بوونا ل دایك بوونا بچیكان بگرن.
یه‌كسانی د نافبه‌را ژن و زه‌لامان خالا سه‌ره‌كی یه ژ بووی هه‌می جورێن فێمینزمێ. ژ بووی ده‌سته‌به‌ر كرنا مافان، هه‌م ب رێكا بهێز بوونا جسمی (فیزیكی) و هه‌م ب رێكا هزری، ئافره‌ت پێویسته به‌رخو بده‌ت. به‌رفره‌هبوونا مافێن سیاسی یێن ئافره‌تێ د كارێ جون ستوار میل زور یێ ره‌نگ ڤه دای. ده‌ستپێشخه‌ریا شه‌نگستا فه‌لسه‌فا ستوار میل ژ بووی فێمینزما لیبرال داكوكی ل سه‌ر گه‌له‌ك خالان دكه‌ت، دوو خال د هه‌ستیارن: 1- یه‌كسانی دناڤبه‌را ژن و زه‌لامان دا مه‌رجه‌كێ گرنگه ژبووی ئاڤاكرنا جفاكه‌كێ دیموكرات و لیبرال. 2- خانده‌واری نابیت بتنێ بو ته‌خه‌كا جڤاكی بیت (ئانكو به‌س بو زه‌لامان بیت)، ژنان مینا زه‌لامان هه‌مان مافێ هه‌ی. ئێك ژ ده‌ستكه‌فتێن گرنگێن فێمینزما لیبرال د سه‌دێ بیستێ دا و د هه‌مان ده‌م دا دیارده‌كا جیهانی یه به‌شداریا ئافره‌تان د ده‌نگدانێ دا. پشتی شه‌رێ ئێكێ یێ جیهانێ ئافره‌تان ل ئه‌وروپا ئه‌ف مافه ب ده‌ست خست و ل گور فه‌ترا زه‌مه‌نی ده‌ربازی جیهانا ده‌رڤه‌یا ئه‌وروپا بوو. د هه‌مان ده‌م دا ده‌سته‌به‌ر كرنا خوشگوزه‌رانیا جڤاكی د ڤی سه‌رده‌می دا پێداگیری ل سه‌ر دهێنه كرن و ئه‌گه‌ره‌كێ هه‌ستیاره ژ بووی ئافاكرنا جڤاكه‌كێ مه‌ده‌نی و دیموكرات.
فێمینزما لیبرال داكوكی ل سه‌ر ڤه‌جراندنا پروسا خه‌سخه‌سێ دكه‌ت (privatization)، ئانكو كه‌سایه‌تی وه‌ك سیاسه‌تمه‌دار، ناسناما ژیانا كه‌سایه‌تی، خێزان و ئابوری ل گور بنمایێن خه‌سخه‌سێ بهێن ره‌نگ كرن دێ جڤاك به‌ره‌ف جفاكه‌كێ خوشگوزه‌ران ڤه چیت. هه‌ر چه‌نده سروشت و كلتورێ ئافره‌تێ جودایه د گه‌ل زه‌لامی، لێ هه‌ر دووك مروڤن و شه‌ریكن د ئاڤاكرنا جڤاكه‌كێ مه‌ده‌نی دا. ئه‌ندرو فیسێنت د وێ باوه‌ریێ دا یه كو ئه‌گه‌رێن رودانا قه‌یرانێن سیاسی، ئابوری و جڤاكی و هه‌روه‌سا چاكسازیێن دستوری و یاسایی و گه‌هشتن ب ده‌ستكه‌فتان سێ خالێن گرنگێن فێمینزما لیبرالن كو د سه‌دێ بیست و ئێكێ داكوكی ل سه‌ر دهێته كرن. هه‌ر دووك ئه‌كه‌ته‌رێن جڤاكی (ژن و زه‌لام) ب بێ جوداهی پێدڤیه به‌شدار بن د دیراسه‌ت كرن و دیفچوونا ڤان سێ خالێن ل سه‌ری ئاماژه پێ هاتینه كرن.
ل دور جوداهیا د ناڤبه‌را “ژێگرتن (Choice)” و “هێز (Power)” فلیپس شێفلی، د وێ باوه‌ریێ دا یه كو فێمینزما لیبرال د گه‌ل هێزێ ناگونجیت. شێفلی دووپات دكه‌ت، هێز پێویسته بهێنه سنوردار كرن، چونكه هێز رێكێ د ده‌ت هنده‌ك مروڤان توندوتیژی ل هه‌مبه‌ر هنده‌ك مروڤێن دی بكار بینن. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ رامانه ئاماژه ب كێشێن د ناڤبه‌را ژن و زه‌لامان دكه‌ت، ب تایبه‌ت لایه‌نێ زه‌لامی یه كو هێزێ بكار دئینیت. شێفلی د په‌رتوكا خودا، Power and Choice، سیاسه‌ت ل گور رامانا فێمینزما لیبرال ب ڤی ره‌نگی شروڤه دكه‌ت: سیاسه‌ت هه‌لبژارتنه‌كا گشتی یه و ب شێوه‌كێ یه‌كسانی ل سه‌ر هه‌ر تاكه‌كێ جڤاكی دهێن دابه‌ش كرن، ل ژێر باندور و ركێفا چ كه‌سه‌كێ دا نینه.
