فیدرالیه‌تا بێ ده‌سهه‌لات نه فیدرالیه‌ته ئه‌مجه‌د ئه‌لده‌هامات و
غیاس خالد زێباری
د گۆتارا خوه‌دا (ئه‌رێ فیدرالیه‌ت ئه‌گه‌رێ دابه‌شبوونێ یه ..؟) من دیار كربوو كو هنده‌ك عیراقی دژی فیدرالیه‌تێ نه ژ به‌ر چه‌ند ئه‌گه‌ران، د وێ گۆتارێ دا من به‌حسێ ترسا دابه‌شبوونێ كر بوو، د ڤێ دا دێ ل سه‌ر نه‌رازیبوونێن دیتر كه‌ین، وه‌ك نه‌بوونا ده‌سهه‌لاتێن به‌رفره‌هـ ژلایێ هه‌رێمان ڤه. دستوور و ئالا و ئارمێ هه‌رێمێ و نوونه‌رایه‌تیا ده‌رڤه. ب كورتی دێ به‌رسڤا وان نه‌رازیبوونان ده‌م، ل گه‌ل سه‌ربۆرێن فیدرالیه‌تێ ل جیهانێ، داكو هه‌می سه‌رهه‌لی چاوانیا سه‌ره‌ده‌ریا وه‌لاتێن فیدرالی ببن ل سه‌ر بابه‌تی. دبێژم: بێ ده‌سهه‌لاتی فیدرالیه‌تێ ناگه‌هینیت، چونكی مه‌به‌ست ژ فیدرالیه‌تێ ئه‌وه خه‌لكێ هه‌رێمێ ده‌سهه‌لاتێ ل هه‌رێما خوه بكه و بێگومان بێ ده‌سهه‌لات نه‌شێت وێ چه‌ندێ بكه‌ت، لێ بێ ده‌سهه‌لاتكرنا هه‌رێما خه‌لكێ وان دێ هه‌ست ب زۆرداریێ و كێماسیێ كه‌ت و دێ هه‌ولا جودابوونێ ژ وه‌لاتێ دایك كه‌ت، هه‌ر وه‌كی من د وێ گۆتارێ دا دیار كری و دێ چه‌ند نموونه‌كان ئینم: هه‌رێمێن سویسرا، نه‌مسا، ئه‌لمانیا، به‌رازیل، مه‌كسیك، فنزه‌ویلا، ئستورالیا، مالیزیا، ئه‌سیۆبیا و باشوورێ ئه‌فریقیا چه‌ندێن دیتر دستوور و حوكمه‌ت و په‌رله‌مانێن خوه هه‌نه. ب گۆره‌ی دستوورێ ئتیحادی ڤان حوكمه‌تان ده‌سهه‌لاتێن به‌رفره‌ه و جۆراو جۆر د وارێن خواندنێ، ساخله‌می، ئاسایشێ، كار و بارێن جڤاكی، رێكوپر، ژینگه‌ه و دارایی هه‌نه و پڕانیا وان زێده‌تر ل حوكمه‌تا ناڤه‌ندی داهات ده‌ست دكه‌ڤیت. ل سه‌ر ڤان هه‌می مافێن به‌رفره‌ه لێ هنده‌ك هه‌رێم ل گه‌ل یێن دی جوداهی هه‌یه ب رێككه‌فتن ل گه‌ل حوكمه‌تا ناڤه‌ندی، ویلایه‌تێن هندێ دستوورێ خوه یێ تایبه‌ت نه‌نڤیسی یه و ب دستوورێ ئتیحادی رازی بوونه، لێ هه‌رێما (Jammu and kashmir) دستوورێ خوه هه‌یه، هه‌ر وه‌سا هه‌رێمێن وه‌لاتێ باشوورێ ئه‌فریقیا ژبلی هه‌رێما (Westem) كۆ ده‌ستوورێ خوه هه‌یه. لێ (٨) هه‌رێمێن ئه‌رژه‌نتین په‌رله‌مانێ وان ل جڤاتا پیران و جڤاتا نوونه‌ران پێكدهێت، لێ (١٥) هه‌رێمێن دیتر بریار دایه تنێ جڤاتا نوونه‌ران هه‌ربیت، هه‌ر وه‌سا ل ئۆسترالیا (٥) هه‌رێما هه‌ردو جڤاتێن پران و نوونه‌ران هه‌نه و (٣) هه‌رێمان ژی تنێ جڤاتا نوونه‌ران هه‌نه. ل مالیزیا ژی سه‌رۆكێ ده‌وله‌تێ د ناڤبه‌را میرێن هه‌رێما هه‌ر پێنج سالان دهێته لێككوهۆرین. هه‌ر وه‌سا ل ئێكگرتنا هه‌رسێ گزیرتێن ئه‌لقه‌مه‌ر (جزر القمر) ب شێوارێ گه‌ر و گۆری سه‌رۆكاتیا ده‌وله‌تێ وه‌ردگرن. هنده‌ك وه‌لاتێن فیدرالی ده‌سهه‌لاتا گرێدانا رێكه‌فتنێن نیڤده‌وله‌تی ب چه‌ند مه‌رجان دایه هه‌رێمان، كانتۆنێن سوێسرا مافێ رێكه‌فتن و په‌یمانێن نیڤده‌وله‌تی ل گه‌ل وه‌لاتێن بیانی د بیاڤێن ئابووری و سنووری و ئاسایشی هه‌نه، ل ئه‌لمانیا ژی هه‌رێمان مافێ په‌یمان یا گرێدایه ب تایبه‌تمه‌ندیا ده‌سهه‌لاتا وان یا ته‌شریعی، لێ حوكمه‌تا ناڤه‌ندی پابه‌ند دكه‌ت ل ده‌مێ په‌یمانێن نیڤده‌وله‌تی راوێژی ب هه‌رێمان بكه‌ن ئه‌وێن ده‌ستهه‌لاتا وان یا تایبه‌ت. ل وه‌لاتێ ئیماراتا عه‌ره‌بی هه‌ر میرگه‌هه‌كێ مافێ رێكه‌فتنا دگه‌ل وه‌لاتێن جیران هه‌یه. ل ڤێ پتر هه‌رێمێن كه‌نه‌دی ل ده‌مێ ئیمزاكرنا رێكه‌فتنا تایبه‌ت ب رێكخراوا كار یا نیڤده‌وله‌تی دژ راوه‌ستان، چونكی دستوورێ كه‌نه‌دی ده‌سهه‌لاتێن گرێدایی ب مولكیه‌تێ و مافێن شارستانی داینه وان، هه‌ر وه‌سا ل ده‌مێ ئیمزاكرنا پرۆتۆكولا كیوتۆ یا تایبه‌ت ب گۆرانكاریێن كه‌ش و هه‌وای ل سالا (٢٠٠٢) نه‌رازی بوون. ل ئه‌رژه‌نتین ژی هه‌رێمان مافێ رێكه‌فتنێ، نیڤده‌وله‌تی د وارێن بازرگانی و كارگێریا به‌رهه‌مێن سروشتی وه‌ك رووبار و نه‌فت و گازێ و پرۆژێن كاره‌بێ و ژینگه‌هێ و پرۆژێن ژێرخانی وه‌ك رێیێن د ناڤبه‌را هه‌رێما و وه‌لاتێن جیران و مشه‌ختبوونێ و ئاسایشێ و نێچیرا ماسیان هه‌یه. لێ دستوورێ نه‌مسا حوكمه‌تا ناڤه‌ندی په‌یگیر دكه‌ت به‌ری ئیمزاكرنا په‌یمانان كاریگه‌ریێ ل سه‌ر وان دكه‌ت راوێژێ ب هه‌رێمان بكه‌ت. ده‌رباره‌ی بابه‌تێ ئالای و ئارمێن هه‌رێمان، دستوورێن ئێكگرتی یێن وه‌لاتێن فیدرال ئه‌ڤ مافه ب هه‌رێمان دایه كو ئالا و ئارمێن خوه یێن تایبه‌ت هه‌بن كو ل دووڤ ره‌وش و دیرۆك و ره‌مزێن وان بن بۆ جوداكرنا وان یێن یێن دیتر، ئه‌ڤ چه‌نده ل هه‌می فیدرالیه‌تێن جیهانێ هه‌یه، ئه‌ڤه به‌رچاڤكرن و دیاركرنا هه‌رێما یه نه‌ك ده‌وله‌ته‌كا بچووك، ده‌رباره‌ی نه‌رازیبوونا نوونه‌رایه‌تیا ده‌رڤه یا هه‌رێمان، دیسا ئه‌ڤه پێرابوونه‌كا سروشتی یه ل پرانیا وه‌لاتێن فیدرال. هه‌رێما (Quebec) یا كه‌نه‌دی نڤیسینگه‌هێن نوونه‌رایه‌تیا خوه ل (٢٥) هه‌نه و وه‌زاره‌تا تایبه‌ت یا په‌یوه‌ندیێن نیڤده‌وله‌تی یێن هه‌رێمان رێڤه‌دبه‌ت، هه‌ر وه‌سا هه‌رێما (Alberta)، ل ئه‌مریكا ژی ویلایه‌تا (١٨٠) نڤیسینگه‌هێن نوونه‌رایه‌تیێن خوه ل ده‌رڤه‌ی وه‌لاتی ڤه‌كرنه كو نوونه‌رایه‌تیا به‌رژه‌وه‌ندێن وان دكه‌ن، ل ئه‌لمانیا ژی هه‌رێمان مافێن ڤه‌كرنا نڤیسینگه‌هێن خوه یێن ده‌رڤه هه‌نه، كانتۆنێن سوێسرا ژی یێن سنوورێن هه‌ڤپشك ل گه‌ل وه‌لاتێن بیانی هه‌نه ل وارێن ره‌وشه‌نبیری و ووزێ و گه‌شتیاری و هنده‌ك بووارێ، دیتر په‌یوه‌ندی هه‌نه، ل هندێ ژی هه‌رێما (Jammu and kashmir) په‌یوه‌ندی ل گه‌ل جیرانا خوه پاكستان هه‌نه و هه‌رێما (Sikkim) ل گه‌ل چینێ، هه‌رێما (West Bengal) ل گه‌ل كۆما به‌نداڤێن بنگال یا ئابووری هه‌نه، حوكمه‌تا هه‌رێما (Basque) یا ئسپانی شانده‌ك ب نوونه‌رایه‌تیا وان هنارتیه ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی ل برۆكسل. ل دووماهیێ ئه‌م دژبه‌ر و حیبه‌تی دبین ل سه‌ر ڤان كار و پێرابوونان، چونكی هێشتا رژێما فیدرالی بۆ وه‌لاتێ مه تشته‌كی نوو یه، لێ بلا پێكڤه كار بكه‌ین بۆ گه‌هیبوونا ڤێ سه‌ربۆرا مه و فیدرالیه‌تا خوه بگه‌هینینه ئاستێ فیدرالیه‌تێن جیهانێ.
