قانوونا هه‌لبژارتنیێن ئه‌نجوومه‌نێ نوونه‌رێن عیراقێ, به‌رتیلى و پێشیلكاریێن كاندیدان؟
پشتى 82 سالیێن حومكێ مه‌له‌كى و كومارى و دكتاتورى, بو ئێكه‌م جار هه‌لبژارتن هاتنه كرن ل عیراقێ ل سالا 2005ێ, ئه‌وژى پشتى بویه خودان سیسته‌مه‌كێ دیموكراسى فیدرالى.
هه‌لبژارتنیێن په‌رله‌مانێ عیراقێ بو ڤێجارێ یێن خولا چوارێنه, هه‌لبه‌ت دڤان 15سالیێن بورى ل عیراقێ, وهندى هه‌لبژارتنه‌ك هاتیه كرن.
یا بێبار نه‌بوویه ژده‌هان و بسه‌دان سه‌خته‌كاریان و پێشیكاریان, ژلایێ هند پارت و لایه‌ن و كاندیدان ڤه ل عیراقێ و كوردستانێ.
ئه‌ڤـ سه‌ره‌رایى بمه‌ره‌ما برێچوونا هه‌لبژارتنان بشێوه‌یه‌كێ باقژ و ئازاد وروونى, بشێوه‌یه‌كێ كو بدروستاى نونه‌راتییا ئیرادا كاندیدى دكه‌ت, وهه‌روه‌سا ب ركابه‌ریه‌كا ره‌وا و ره‌ها ودویر ژهه‌ر كارتێكرنه‌كا ده‌ره‌كى و بمه‌ره‌ما پتر چه‌سپاندنا جومگیێن دیموكراسیه‌تێ.
قانوون دانه‌رێ عیراقێ چه‌ندین قانوون ده‌ركرینه‌و هه‌مواركرینه, وبڤى شێوێ لخوارێ.
قانوونا هه‌لبژارتنان یا هژمار(16)یا سالا2005ێ, وقانوونا هژمار(45) یا سالا 2013ێ, وقانوونا هه‌مواركرى بهندهك به‌ندان یا سالا 2018ێ.
بئارمانجا به‌شادریا ده‌نگده‌ران, كو نوونه‌رێن خو یێن راسته‌قینه بهه‌لبژرێن.
هه‌روه‌سا یه‌كسانى دبه‌شداریا هه‌لبژارتناندان و گرنتییا مافیێن ده‌نگده‌ران و كاندیدان و گره‌نتییا دادپه‌روه‌ریا هه‌لبژارتنان و پرسا ئازادیا ده‌نگده‌ران و بشێوه‌یه‌كێ پاقژ و بێ سه‌خته‌كارى.
هه‌رچه‌نده پێدڤى بوو, مه به‌رى هه‌وا بانگه‌شا هه‌لبژارتنان باسێ ڤان پێشیكارى و سوزان كربوون, لێ هه‌ر ژاوا بیت.
هه‌لبژارتن دێ لسه‌ر ئاستێ هه‌موو پارێزگه‌هێن عیراقێ هێنه‌كرن, نێزیكى 7هزار كاندیدان هه‌نه ژبال هه‌موو لایه‌ن و قه‌وارێن سیاسى, ودێ ركابه‌ریێ كه‌ن لسه‌ر (328)كورسیێن په‌رله‌مانێ عیراقێ.
ئه‌گه‌ر ئه‌م بدروستاهى باسێ ڤێ قانوونێ بكه‌ین, دێ گه‌له‌ك ده‌مى ژمه كوژیت, لێ دێ باسێ هنده‌ك خالیێن گرنگ كه‌ین كو فه‌ره بهێنه دیاركرن و جێبه‌جێكرن.
ئه‌وژى ده‌مێ مال و سامان بكار دئینن ژلایێ كاندیدان ڤه, لده‌مێ هه‌وا هه‌لبژارتنان دا, ل قوناغا سوزان و كرینا دیاریان و هباتان, بو لایێ ده‌نگده‌ریڤه.
ژبو به‌رژه‌وه‌دیا لایه‌نه‌كێ سیاسى یا كاندیده‌كێ, بارا پتر ئه‌و كه‌سێن نه‌ساخ یان هه‌ژار یان یێ بێ كاره, بوى شێوه‌ى كو كاتێكرنێ لێبكه‌ت و ئیرادا وى ژێ بهێته ستاندن و بهێته ئیستیغلالكرن؟
ئه‌گه‌ر ئه‌م ئێكسه‌ر بچین داناڤا گوتارێ دا سه‌باره‌ت به‌رتیلییا هه‌لبژاتنێ(الرشوه الانتخابیه) وگه‌له‌ك سه‌رپێچیێن دیتر, دێ بینین قانوون دانه‌رى دقانوونا هژمار(45)یا سالا 2013ێ, ولگور به‌ندێ(32) برگا دویێ باس لێكریه :-
لده‌ستپێكێ قانوون دانه‌رى, سزایێ نه‌كێمتر ژساله‌كێ بو هه‌ر سه‌رپێچیه‌كا بڤى شێوه‌ى بكه‌ت:
2-بده‌تێ یان بو پێشكێشبكه‌ت یان سوزه‌كێ بده‌تێ, كاندیده‌ك بوى شێوه‌ى, كو ده‌نگێ خو بده‌ته وى, یان ئه‌و كاندیده رێگریێ لێبكه‌ت ده‌نگێ خو بده‌ت.
بو نموونه, كاندید بێژیته ده‌نگده‌رى, دێ ته دامه‌زرینم یان دێ خانیه‌كێ ده‌مه‌ته یان هه‌ر چو خزمه‌ته‌كا مادى ته هه‌بیت ئه‌ز بوته بكه‌ت, كو ئازادیا ده‌نگده‌رى بگوهوریت و ده‌نگێ خو بده‌تێ.
ژبلى وه‌كو مه گوتى ئه‌ڤه تاوانه وچێنابیت, هه‌ژى گوتنێ یه, ئه‌ڤه دژى به‌ندێ(20) ژده‌ستورێ عیراقێ, چونكى ئه‌ڤه پێشیلكاریه به‌رامبه‌ر مافێ سیاسیێ ده‌نگده‌رى.
ژلایه‌كێ دیڤه, مه دڤێت باسێ چه‌ند سه‌رپێچیان بكه‌ین ژلایێ كاندیدان ڤه.
بو نموونه, وه‌كو هاتیه ده‌ست نیشانكرن, كو روژا ده‌ستپێكرنا هه‌وا هه‌لبژارتنان 15ێ ڤێ هه‌یڤێ بوو, لێ هه‌موو لایه‌ن و كاندیدان روژا 14ێ ڤێ هه‌یڤێ ولده‌مێ ئیڤارى پوسته‌رێن خو ل هه‌موو جهان هه‌لاویستن و دانان.
نه‌خاسمه جهێن نه‌گونجا و قه‌ده‌غه‌كرى, ئه‌وژى بارپتر بمره‌ما دانان وێنێن كاندیدان لجهێن دیار و پێشچاڤـ, وئه‌ڤه‌ژى به‌روڤاژى رێنما و قانوونا هه‌لبژارتنایه؟
راسته مافێ وانایه لگور به‌ندێ(21)ژڤێ قانوونێ سه‌باره‌ت هه‌وا هه‌لبژارتنان, لێ به‌رى ده‌مێ هاتیه ده‌ستنیشانكرن!
لگور به‌ندێ(25)هه‌ر ژڤێ قانوونێ, چێنابیت, هه‌موو ئاڤاهیێن وه‌زاره‌تان و دام و ده‌زگایێن حكوومى بهێن بكار ئینان و ئستیغلالكرن.
وهه‌روه‌سا جهێن ئایینى و هێمایێن ئایینى, یان هه‌ر چالاكیه‌كا هه‌لبژارتنێ بو هه‌وا هه‌لبژارتنان, یان پوسته‌رێن كاندیدان یان یێن كیانێن سیاسى.
لێ موخابن نوكه لگه‌له‌ك جهان دێ ڤێ سه‌رپێچیێ و دیاردا كرێت بینى؟
لگور به‌ندێ(28), نابیت بو چوو لایه‌نك و كاندیده‌كێ بچوو شێوه‌یه‌كێ زورداریێ و فشارێ بكه‌ت, یان تشته‌كێ مادى و یان كاره‌كێ بده‌تێ یان سوزه‌كێ بده‌تێ, بمه‌ره‌ما كو كارتێكرنێ ل هه‌لبژارتنان بكه‌ت.
لێ موخابن دیسان دێ بینین ئه‌ڤـ دیارده یا مشه‌یه, ل عیراقێ و كوردستانێ, له‌و بگشتى خه‌لكێ عیراقێ و كوردستانێ, چوو باوه‌رى ب كاندیدان نه‌مایه.
جهێ گوتنێ, كو ب موخابنیڤه, بهندهك هاتیه دڤێ قانوونێ دا, به‌نده‌كێ سیاسیه, ئه‌وژى به‌ندێ((26), دبێژیت: چێنابیت و قه‌ده‌غه‌یه, دروشمێن ده‌وله‌تا فه‌رمى بهێت بكارئینان, لهه‌موو كومبوونان و ریكلامان و به‌لاڤوكیێن دده‌مێ هه‌واهه‌لبژارتناندان.
هه‌ژى گوتنێ یه, سه‌رپێچیا هه‌ره به‌ربه‌لاڤـ, ئه‌وژى دیاردا سڤیكاتیپێكرن و بتایبه‌ت دراندا وێنێن كاندیدانه.
ئه‌وژى به‌ندێ(35)ژڤێ قانوونێ باس لێكریه, وسزایێ نه‌كێمتر ژهه‌یڤه‌كێ, یان بسزایێ بدراڤى, كو نه‌كێمتر بیت ژئێك ملیون و زێده‌تر ژ پێنج ملیون دیناران بیت, یان بهه‌ر دوو سزایان وبڤى شێوه‌ى:
1-بئه‌نقه‌ست زورداریێ ل وێنێ كاندیدى بكه‌ت و بدرینیت, یان به‌رنامجێ ویێ به‌لاڤوكێ, لهه‌موو ئه‌و جهێن هاتینه ته‌رخانكرن بو هه‌لاویستنا پوسته‌ران بو وى بخوو, لسه‌ر كیستێ ئێكێ دیتر, بمه‌ره‌ما كو كارتێكرنێ ل كاندیدى بكه‌ت یان پروسێسا هه‌لبژارتنان.
2-زورداریێ لسه‌ر هه‌موو رێكێن هه‌وا هه‌لبژارتنان بكه‌ت, ئه‌ڤێن رێكداى ژلایێ قانوونیڤه, بهه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ بیت, ئه‌ڤجا ب ژێبرنێ بیت, یان دراندنێ بیت, یان هه‌ر هه‌لسوكه‌وته‌كا بڤى شێوه‌ى بیت.
3- راگه‌هینیت كو فلان كاندیدى یان پتر یێ خو ڤه‌كێشاى ژپروسێسا هه‌لبژارتنان, ئه‌ڤه دده‌مه‌كێ دایه, كو ئه‌و دزانیت چوو راستى بو نینه, ئه‌وژى بمه‌ره‌ما كو كارتیكرنێ بكه‌ت لسه‌ر ده‌نگده‌ران, یان بڤه‌گوهێزیت ده‌نگێن وى كاندیدى.
دیسان موخابن شێوه‌یه‌ك ژشێوان ئه‌ڤـ فێلبازیه و دیارده یا هه‌ى ل هند ده‌ڤه‌ر و ناوچێن عیراقێ و كوردستانێ؟
سه‌باره‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌ڤـ سه‌رپێچیه هاتنه كرن و دیاركرن, ئه‌و جیهه‌تێ ئه‌ڤـ سه‌رپێچیه یان به‌رتیله هاتیه كرن, دادگه‌ها وێ ده‌ڤه‌رێ یا تایبه‌تمه‌نده بڤه‌كولینا وێ سه‌رپێچیێ و تاوانێ.
سه‌باره‌ت به‌رتیلییا هه‌لبژارتنان, چوو پێنه‌ڤێت لگور قانوونا سزادانا عیراقێ, پێدڤییه, روكنێ مادى و مه‌عنه‌وى هه‌بیت, ئه‌وژى بكورتى كاندین راشیه, وده‌نگده‌ر مورته‌شیه و سه‌باره‌ت ناڤبه‌ینكارى كو بكه‌سێ سیێ دهێت هژمارتن كو نه‌كاندیه و نه ده‌نگده‌ره, ئه‌ڤه هه‌موو ب روكنێ مادى و مه‌عنه‌وى ڤه دكه‌ڤنه بن به‌ندێ(32)برگا دوێ ژڤێ قانوونێ یا هژمار(45) یا سالا 2013ێ.
بهیڤییا وێ چه‌ندێ, كو ئه‌ڤـ سه‌رپێچیه و دیاردێن كرێت و نه شارستانى نه‌مینن و لایه‌ن و كاندید و كومسیون بئه‌ركێ خو رابن بو راكرنا ڤان سه‌رپێچیان, وسه‌ركه‌فتن بو لیست و كاندێن كوردستانێ.
*یاساناس/شڤان نێروه‌یى
تێبینى ژ ئه‌ڤرۆ : ئه‌ڤ گۆتاره بێى ده‌ستكارى هاتیه به‌لاڤكرن ل دووڤ داخوازا نڤیسه‌رێ وێ.
