كاودان و ئه‌گه‌رێن دابه‌شكرنا كوردستانێ
به‌رى جه‌نگا جیهانیا ئێكێ (28/7/1914 تا 11/11/1918) ب دووماهى بێت و پشتى ب دووماهى هاتنا شه‌رى هه‌ڤپه‌یمانان (ب تایبه‌ت بریتانیا و فه‌ره‌نسا) چه‌ندین كۆمبوون ژ پێخه‌مه‌ت رێكخستنا كاروبارێن قووناغا پشتى شه‌رى گرێدان؛ و چه‌وانیا دابه‌شكرنا خاكا ده‌وله‌تا ئوسمانیان دۆزا سه‌ره‌كى بوو ل سه‌ر مێزا گۆتوبێژان.
د هه‌مان ده‌م دا ره‌وشه‌نبیرێن نه‌ته‌وه‌خوازێن كورد د هه‌ول تێكوشینێ دا بوون، ژ پێخه‌مه‌تى دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌وه‌یى یا سه‌ربخوه بۆ كوردان. ره‌وشه‌نبیرێن كورد هزر دكر كو داخوازا وان ره‌وایه و دێ جهێ خوه گریت، ب تایبه‌ت ژ به‌ركو ئه‌و سه‌رده‌م سه‌رده‌مێ سه‌رهلدانا پره‌نسیپێن مافێن مرۆڤی و مافێ ده‌ستنیشانكرنا چاره‌نڤیسێ بۆ ملله‌تان بوو، ئه‌ڤ هه‌ردو پره‌نسیپه ژ 14 پره‌نسیپێن كاغه‌زا به‌رنیاسا ویلسونێ سه‌رۆكێ ئه‌مریكى بوون.
ره‌وشه‌نبیرێن كورد شیان شانده‌كی ب سه‌رۆكاتیا شه‌ریف پاشا پێك بینن و خوه بگه‌هینن كۆنگرێ ئاشتیێ و ئه‌نجاما خه‌باتا وان ل ڤى كۆنگره‌یى بوون سێ به‌ند ژ په‌یماناما سیڤه‌ر(Sèvre): به‌ندێن ژماره 62 و 63 و 64. شاندێ ئو‌سمانى ژى ئه‌ڤ په‌یمانه ل 10ى ته‌باخا سالا 1920ێ ئیمزا كر.
چه‌نده دكتۆر كه‌مال موزهر ئه‌حمه‌د دبینیت كو هه‌لویستێ بریتانیا د بارا مافێن كوردان دا بنه‌ره‌تى و جێگیر نه‌بوون، (لاپه‌ر 345)، لێ دیسان سیڤه‌ر سه‌ركه‌فتنه‌كا دبلوماسیا باش بوو ژ ره‌وشه‌نبیرێن كورد را و سیڤه‌ر تێته ژمارتن وه‌كو دكیومێنته‌ك ناڤده‌وله‌تى گرنگ د بارا مافێن نه‌ته‌وه‌یى و مافێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كێ دا بو ملله‌تێ كورد ل سه‌ر خاكا وى. (كه‌مال موزهر ئه‌حمه‌د. به‌غدا/1984. لاپه‌ر346 و347).
به‌ندا 62 ژ رێكه‌فتنا سیڤه‌ر ل سه‌ر هندێ د راوه‌ستا كو كۆمیته‌یه‌ك بسپۆر بیت دامه‌زراندن بۆ ده‌ستنیشانكرنا ده‌ڤه‌رێن پرانیا ئاكنجیێن وێ كورد و پرۆژه‌كێ ئۆتۆ‌نۆمى بۆ ڤان ده‌ڤه‌ران بهێته به‌رهه‌ڤكرن. به‌ندا 63 حكوومه‌تا توركى نه‌چار دكه‌ت كو د ماوێ سێ هه‌یڤان دا دانپێدانێ ب بریارێن كۆمیتا ناڤبرى بكه‌ت. به‌ندا 64 هێشتا نێزیكتر بوو ژ هیڤى و خواستێن كوردان، ڤێ به‌ندێ ده‌رگه‌هـ هێلان ڤه‌كرى كو ده‌وله‌تا كوردى یا سه‌ربخوه بهێته دامه‌زراندن و باشوورێ كوردستانێ (ولایه‌تا مووسل) ببیته به‌شه‌ك ژ ڤێ ده‌وله‌تێ.
لێ د راستى دا كورد ب مافێن خوه شاد نه‌بوون و چ ده‌وله‌ت بۆ كوردان نه‌هاتنه دامه‌زراندن. چه‌ند هه‌یڤه‌كان پشتى ئیمزاكرنا په‌یمانا سیڤه‌ر ده‌وله‌تێن هه‌ڤگرتى رزامه‌ندیا خوه دیاركرن ل سه‌ر داخوازا توركیا بۆ پێداچوونا ل سه‌ر به‌ندێن په‌یمانێ و د ئه‌نجام دا په‌یمانا لۆزان (Lausanne) كه‌فته جهێ په‌یمانا سیڤه‌ر ل 24ى تیرمه‌ها سالا 1923ێ. د ڤێ گه‌را دانوستاندنان دا هه‌ڤپه‌یمانان پشت دا كوردان و په‌یمانا لۆزان نه‌ته‌نێ مافێن نه‌ته‌وه‌یی یێن ملله‌تێ كورد ژ بیر كرن، به‌لكو د 134 به‌ندێن په‌یمانا لۆزان دا په‌یڤا كورد نه‌هاته نڤیسین.
د ڤى ده‌مى دا كه‌مال مسته‌فا ده‌وله‌تا خه‌لیفێن ئوسمانیان ب دووماهیك ئینا بوو و ده‌ستهه‌لاتا توركیا كه‌فته بن ده‌ستێ وى و وه‌دیاره هه‌ڤپه‌یمانان نه‌دڤیا دژایه‌تیێ دگه‌ل وى بكه‌ن (كه‌مال موزهر/1984. لاپه‌ر350و 351). نڤیسه‌رێ تورك ئیسماعیل به‌شكچى د بارا لۆزان دا دبێژێت: “یه‌ك ژ گرنگترین خالێن په‌یمانا لۆزانا ل سالا 1923ێ ئه‌و بوو كو هه‌مى لایه‌ن پێكهاتن ل سه‌ر دابه‌شكرنا ملله‌تێ كورد و دابه‌شكرنا خاكا كوردستانێ” (د. ئیسماعیل به‌شكچى. هه‌ولێر. 1993. ل.52).
تێ زانین كو كه‌مال مسته‌فا ئه‌تاتۆرك (بابێ توركان- ل سالا 1938ێ مر) د قووناغێن ده‌ستپێكێ دا سۆز دا بوو ملله‌تێ كورد؛ كو مافێ وه‌كهه‌ڤیێ هه‌بیت د ناڤا ده‌وله‌تا توركیا دا و هه‌ر ژ به‌رهندێ كوردان ل ده‌ستپێكێ پشته‌ڤانیا وى كر و ل بن ئالایێ وى كه‌فتنه شه‌ران، (محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گ. لبنان. 1985. لاپه‌ر 271 و272 ) لێ ده‌ما ده‌ستهه‌لاتا توركیا د ده‌ستێ وى دا بنه‌جه بوویى پشت دا كوردان و وه‌كهه‌ڤى ب ڤێ رستێ شرۆڤه كر: “ته‌نێ تورك ل سه‌ر خاكا توركیا دژین”.
ئه‌ڤ رستا پێگۆتیا مسته‌فا كه‌مال بوو ده‌ستپێكا قووناغا تورككرنا ملله‌تێ كورد: له‌شكرێ ئه‌تاتورك ده‌ست هاڤێته شه‌رێ ژ ناڤبرنا ته‌ڤایا هیمایێن كوردبوونێ. زمان و جلێن كوردى هاتنه قه‌ده‌غه‌كرن، ب هزاران كورد ژ خاكا وان هاتنه ده‌رێخستن و ل ره‌ژئاڤایێ ئه‌نادولێ هاتنه ئاكنجیكرن، ل شوینا مافێ دامه‌زراندنا رێكخراوێن سیاسى كه‌سایه‌تیێن كورد هاتنه ژناڤبرن.(سه‌لاح سه‌عدولا/ به‌غدا/ 1991.لاپه‌ر81)
چه‌نده كو بارێ كوردان ل بن سیبه‌را ده‌وله‌تا ئه‌تاتورك گه‌له‌ك خراب بوو، لێ ئه‌ڤه وێ ناگه‌هینیت كو پارچێن كوردستانێ، ئه‌وێن راسته‌وخۆ كه‌فتینه بن ده‌ستێ هه‌ڤپه‌یمانان دا (بریتانیا ل عیراق و فره‌نسا ل سووریا) ب مافێن خوه یێن نه‌ته‌وه‌یى شاد بوون. ل سالا 1920ێ بریتانیا ده‌وله‌ته‌ك ب ناڤێ عیراق ئاڤا كر ل سه‌ر ئه‌ردی د جه‌نگا جیهانیا ئێكێ دا ژ ئوسمانیان وه‌رگرتى و باشوورێ كوردستانێ كره به‌شه‌ك ژ ڤێ ده‌وله‌تێ. (د. حامد مه‌حموود عیسا. مسر/1992/لاپه‌ر48) فره‌نسا ل 20ى چریا ئێكێ ژ سالا 1921 په‌یمانا ئه‌نقه‌ره دگه‌ل توركیا ئیمزا كر و رۆژئاڤایێ كوردستانێ، كو فره‌نسا د شه‌رێ ئێكێ دا ژ ده‌ست ئوسمانیان ڤه‌گرت بوو، كره به‌شه‌ك ژ ده‌وله‌تا ب ناڤێ سووریا هاتى دامه‌زراندن. (د. حامد. لاپه‌ر350)
رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ وه‌كو به‌رى جه‌نگا جیهانیا ئێكێ ما به‌شه‌ك ژ ده‌وله‌تا ئیرانێ، لێ به‌شه‌ك ژ كوردستانێ، كو ل سالا 1813 و گۆره‌یى په‌یمانا گولستان ژ ئیرانێ گه‌هشت بوو رۆسیا، ل سالا 1929ێ د ناڤبه‌را ئه‌رمینیا و ئازه‌ربایجان (هه‌ردو جمهوریێن ئۆتۆنۆمێن ئێكه‌تیا سوڤیێت) هاته دابه‌شكرن. (حیاه اللندنیه. 13/6/1992)
ئه‌ڤ دابه‌شبوونا هاتیه باسكرن دابه‌شبوونا فه‌رمى یا كوردستانێ یه د ناڤبه‌را ده‌وله‌تێن پشتى شه‌رێ ئێكێ دا هاتینه دامه‌زراندن، لێ ئه‌ڤ ته‌نێ دابه‌شبوون نینه. چه‌ندین جۆرێن دى یێن دابه‌شبوونێ د ناڤ كوردان دا دهێنه دیتن ڤێجا ژ به‌ر ئه‌گه‌رێن ئولى یان ژى زمان، یان ژى ئه‌گه‌رێن سیاسى و جوغرافى.
ئه‌گه‌رێن دابه‌شكرنا كوردستانێ ل سه‌ر چه‌ند ده‌وله‌تان ب چه‌ندین ره‌نگان دهێته باسكرن. جاران دبێژن ئه‌گه‌ره‌كێ مێژوویى و ئولى ل پشت ڤێ دابه‌شكرنێ دراوه‌ستیت، كو هه‌ڤپه‌یمانێن كرستیان تولا كه‌ڤن ل نه‌ڤیێن سه‌لاحه‌دین ئه‌یوبى ڤه‌كر. ئه‌ڤ بۆچوونه ب هندێ موكوم بوون ب تایبه‌ت ده‌ما سه‌ركردێن بریتانى و فره‌نسى ل سه‌ر گۆڕێ سه‌لاحه‌دین ل دیمه‌شقێ راوه‌ستایین و ب ڤى ره‌نگى و وى ره‌نگى ته‌كه‌س كرین “ئه‌ڤه ئه‌م ڤه‌گه‌رایین سه‌لاحه‌دین” (مونزر مووسلی. لبنان. 1986. لاپه‌ر 230 و231)، لێ یا دروست ئه‌وه كو چه‌ندین فاكته‌ر ل سه‌ر یه‌ك كۆم بوون و بوونه جهێ هندێ كو ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌ویى بۆ كوردان، مینا ده‌وله‌تێن بۆ عه‌ره‌بان و ملله‌تێن بولقان هاتینه دامه‌زراندن، نه‌هێته ئاڤاكرن ژ لایه‌ن هه‌ڤپه‌یمانان ڤه:
شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ب دووماهیك هات ل ده‌مه‌كى كو كوردستان ل سه‌ر چه‌ند چه‌په‌ر و له‌شكرێن چه‌ندین ده‌وله‌تان دابه‌شكرى بوو.
ل ده‌ستپێكێ پلانا بریتانیا ئه‌و بوو كو چه‌ندین ده‌وله‌تێن بچووك و لاواز بهێنه ئاڤاكرن ل دۆر سنوورێ ده‌وله‌تا پشتى شه‌رێ ئێكێ بۆ ئوسمانیان بمینیت. ل گۆره‌یى وێ پلان و سیاسه‌تێ كورد ژى دبوونه خودان ده‌وله‌ت، ده‌وله‌ته‌ك ل سلێمانیێ و یه‌ك ژى ل بوتان و یه‌كتر هه‌كارى و ده‌وله‌ته‌ك ژى ولایه‌تا مووسل (عه‌بدولقادر بریفكانی. قاهیره. 1998. لاپه‌ر 52)، لێ ئه‌ڤ سیاسه‌تا بریتانیا هاته گوهارتن پشتى مسته‌فا كه‌مال ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ ل توركیا ب دووماهیك ئینایى و كه‌فتى رێ به‌ره‌ف ده‌وله‌ته‌كا علمانى به‌ر ب كه‌لتورێ رۆژئاڤا ڤه. ژ لایه‌ك دی ڤه ده‌وله‌تا زلهێزا ئێكه‌تیا سوڤیێت ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدا بوو، بریتانیا و رۆژئاڤا مه‌ترسى هه‌بوون ئه‌گه‌ر ده‌وله‌تێن بچووك بهێنه دامه‌زراندن، هنده‌ك ژ ڤان ده‌وله‌تان بكه‌ڤنه بن سیبه‌را سوڤیێتێن هه‌ڤرك (شرۆڤا د. خه‌لیل جندی ل سه‌ر نامه‌كا شێخ مه‌حموود بۆ سوڤیه‌ت. د. خه‌لیل. ستوكهولم. 1994. لاپه‌ر 44 و45.)، له‌وا ل شوینا ده‌وله‌تێن بچووك و لاواز ل دۆر سنوورێ ئوسمانیان بهێنه دامه‌زراندن ده‌وله‌تێن مه‌زنتر و بهێزتر ل دۆر سنوورێ ئێكه‌تیا سوڤیێتى هاتنه پێكئینان و ب پشته‌ڤانیا رۆژئاڤا ئه‌ڤ ده‌وله‌تێن نوو ل سینگێ به‌لاڤبوونا سوڤیه‌ت و كۆمۆنیزمێ راوه‌ستن ل ده‌ڤه‌رێ. بریتانیا ب دژى دابه‌شبوونا ئیران و توركیا راوه‌ستا ده‌وله‌تێن ل سلێمانیێ و بوتان مان خه‌ون. ئه‌دموندز، راوێژكارێ سیاسیێ بریتانى ل وه‌زاره‌تا ناڤ خوه یا عیراقێ د پرتووكا خوه دا (أربیل. 1999. ص268) ل سه‌ر هه‌لویستێ بریتانیا دبارا دامه‌زراندنا عیراقه‌كا مه‌زن و بهێز دبێژت: “ئه‌گه‌ر ولایه‌تا مووسل هاته ژ ده‌ستدان ئه‌ڤه د شیان دا نینه ولایه‌تا به‌غدا و به‌سرا ببنه ده‌وله‌ته‌كا بهێز”.
زێده‌بارى ڤێ چه‌ندێ نه‌توره‌كرنا ئیرانا دۆست و توركیا مسته‌فا كه‌مالێ عه‌لمانى فاكته‌ره‌ك گرنگ بوو كو ده‌وله‌ته‌كا نه‌ته‌وه‌یى بۆ كوردان نه‌هێته دامه‌زراندن.
فاكته‌ره‌كێ دى یێ گرنگ بۆ نه‌دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌ك كوردى په‌یدابوونا نه‌فتێ بۆ ل كوردستانێ: نه‌فته‌كا زێده ل كوردستانێ هاته دیتن، رۆژئاڤا پیویست بوو، و تا نوكه پێویسته، ب ڤێ نه‌فتێ و دڤێت ئه‌ڤ نه‌فت بگه‌هیت وان وه‌لاتان، كوردستان ناكه‌ڤیت ل سه‌ر چ ده‌ریایێن جیهانى، كو ڤه‌گوهاستنا نه‌فتێ بۆ رۆژئاڤا ساناهى بیت و وه دیاره بۆ هه‌ڤپه‌یمانان ساناهیتر بوو كوردستانێ ل سه‌ر وان ده‌وله‌تان دابه‌ش بكه‌ن ئه‌وێن راسته‌وخۆ دكه‌ڤنه سه‌ر ده‌ریایێن جیهانى ل شوینا دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌كێ یان چه‌ند ده‌وله‌ته‌كان بۆ كوردان.
هه‌روه‌سا دڤێت بێته گۆتن كو نه‌خه‌ما هه‌ڤپه‌یمانان بۆ ئاریشێن نه‌ته‌وا ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست بێنه چاره‌كرن، ب تایبه‌ت بریتانیا دهێته نیاسین كو سیاسه‌تا وێ دهاته ئاڤاكرن ل سه‌ر بنگه‌هێ “ژ یه‌ك جودا كه و سه‌روه‌ر به”.
