كوردستان د ناڤبه‌را ته‌ماعیا شیعه و سونان دا
پرۆفیسور دكتۆر ئندرێس سه‌یدایێ من بوو ل زانكۆیێ، د وه‌رزه‌كێ خواندنێ دا ده‌رسه‌ك دا مه ل سه‌ربزاڤێن ئاینی- سیاسی ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و ئه‌و ل دووڤ رهـ و ریشالێن وان بزاڤان دچوو و یه‌ك ب یه‌ك، وی دگۆت و پرتووكا وی ژی هه‌یه: سوفیگه‌رایی پولێ (قوتبێ) ڤه‌شارتی یه د ناڤ بزاڤێن جیهانا ئیسلامێ دا. پرۆفیسور دكتۆر رایشموت ئه‌و ژی مامۆستایێ من بوو. د وه‌رزه‌كی دا پرتووكه‌كا خوه یا د بارا سوفیتیاتی دا ل سه‌دا 16ێ، بۆ مه كره ده‌رس. ئه‌ز حێبه‌تگرتی مام، ده‌مێ وی گۆتی ئیران و توركیا ئه‌ڤرۆ دو ده‌وله‌تن ژ ئه‌نجامێ شه‌ره‌كێ د ناڤ به‌را دو ئالیێن تورك دا. ئالیه‌ك شیعه بوون، و له‌شكره‌ك په‌روه‌رده كری ژلایێ ته‌ریقه‌كا سوفی ل پشت راوه‌ستا بوو و بنه‌مالا شێخ سه‌فیه‌دین ده‌ستهه‌لاتدار و سه‌ركردێن وان بوون. ئالیێ دویێ یێ شه‌ری ئه‌و ژی تورك بوون لێ سونی، و له‌شكره‌ك په‌روه‌رده‌كری ژلایێ ته‌ریقه‌كا دی یا سوفیان ل پشت بوو و سه‌ركردێن وان بنه‌مالا ئوسمان به‌گ بوون.
ئه‌ڤه پشكه‌ك ژ گۆتنا سه‌یدایێ من بوو، جهێ لێكۆلینه‌كا من ده‌مێ ئه‌ز قوتابی: شه‌رێ د ناڤبه‌را ڤان هه‌ر دو لایه‌نێن تورك دا ڤه‌كێشا. ئه‌و ئه‌ردێ كه‌فتی بن ده‌ستێ له‌شكرێ ئینكشارییێ سونی و ئوسمانی و ته‌ریقا به‌كداشیان ئه‌ڤرۆ توركیا ژێ مایه (ئینكشاری عه‌ره‌بیكرنا په‌یڤا توركی یه: یێكیچیری یانی له‌شكرێ نوو). ئه‌و ئه‌ردێ كه‌فتی بن ده‌ستێ له‌شكرێ قزلباشێن شیعه و ته‌ریقا سوفیێن سه‌فه‌وی (قزلباش په‌یڤه‌ك توركی یه یانی كولاڤ سۆر)، كا چه‌وا كه‌ڤنتر كه‌لتور و سیسته‌مێ حوكمداریا ساسانیێن پارس زال بوو ل سه‌ر عه‌باسیان، ل ڤی ده‌می ژی هێدی هێدی ئه‌ڤی كه‌لتوری و دگه‌ل دا زمانێ فارسی یێ نوو جهێ خوه گرت، ب تایبه‌ت پشتی پایته‌ختا سه‌فه‌ویان ژ ته‌برێز و قه‌زوین هاتیه ڤه‌گوهاستن بۆ ئه‌سفه‌هانێ و ئه‌ڤرۆ دبێژنه وی ئه‌ردی ئیران.
كوردستان و عیراق د ناڤبه‌را دو ده‌وله‌تێن شیعه و سونی دا:
پشتی چه‌ندین شه‌ران، كو جاران ئه‌نجام بۆ ئوسمانیێن سونی بوون و جاران ژی بۆ سه‌فه‌ویێن شیعه، و ب تایبه‌ت پشتی شه‌رێ چالدێران ده‌ڤه‌ر د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا ب په‌یمان هاته دابه‌شكرن. لێ هه‌ردو ئالیان خوه ژ بده‌ستڤه‌ئینانا ده‌ستهه‌لاتا ڤێ ده‌ڤه‌رێ بێ ئومێد نه‌كر، نه ل سه‌رده‌مێ نادرشاهێ ئه‌فشاریان و نه ژی پشتی شه‌رێ ئێكێ یێ جیهانی و نه‌ژی ئه‌ڤرۆ، ڤان هه‌ردو ئالیان هیڤیێن خوه یێن كه‌ڤن ژ بیر نه‌كرنه، ب تایبه‌ت سه‌باره‌تی ئه‌ڤ جهێ نها دبێژنێ عیراق.
ئه‌ڤا ئه‌ڤرۆ بۆ ده‌وله‌تا شیعه‌یان ل ئیرانێ ب ده‌ستڤه هاتی گه‌له‌كه. بێژه هه‌ما ده‌ست دانایه سه‌ر عیراقێ، (راسته ناكۆكیه‌كا ڤه‌شارتی هه‌یه د ناڤبه‌را حه‌وزا زانستێن شیعه‌گه‌راییێ ل نه‌جه‌ف- ئایه‌تولاه سیستانی ل پشت عه‌بادی راوه‌ستایه- و حه‌وزا قومێ – ئایه‌تولاه خامه‌نائی و قوتابیێ وی قاسم سلێمانی ل پشت مالكی دراوه‌ستن- به‌لێ ئه‌ڤه نه‌بابه‌تێ ڤێ گۆتارێ یه). ئه‌نجامێن مه‌یدانی یێن ئه‌ڤرۆ، ئه‌گه‌ر چی هێشتا نه‌جه‌ف به‌رگریێ دكه‌ت، ئه‌ڤه: ل عیراقێ ئایه‌تولاه خامه‌نائی و قاسم سوله‌یمانی و مالكی د ئاخڤن.
توركیا پشتی عه‌لمانیه‌تێ:
ل توركیا پشتی عه‌لمانیه‌تێ ئیسلامیێن نوو ڤه‌گه‌ران، ڤێجارێ دگه‌ل پولێ ڤه‌شارتی فه‌قه و مه‌لا هاریكار بوون. چ دكومێنتێن ویكیلیكس بن یان ژی ژێده‌رێن دن گه‌له‌ك باس ژ هندێ دكن كو مسلمانێن توركیا نوو و ب تایبه‌ت داوود ئوغلو گه‌له‌ك خه‌ونا ب ئه‌ردێ به‌رێ یێ ده‌وله‌تا ئوسمانیان ڤه دبینن. ده‌مێ ئوغلو د وه‌زا‌ره‌تا ده‌رڤه یا توركیا دا دروونشت ئالایێ سیاسه‌تا “بێ ئاریشه” (زیرو پروبلێم) دگه‌ل جیرانان بلند كر. راسته هه‌رێما كوردستانێ مفا ژ ڤێ سیاسه‌تێ دیت و ئوغلو هات هه‌ولێرێ و ئالایێ كوردستانێ بلند كر، لێ ل سه‌ر ئاستێ ده‌وله‌تان، و ب تایبه‌ت ده‌وله‌تێن جیرانێن توركیا، سیاسه‌تا بێ ئاریشه د ده‌ستێ داود ئوغلویی دا سه‌ر و بن بوو.
كۆمه‌كا گوهۆرینێن گرنگ ل مه‌یدانێن سیاسی و له‌شكری و ئابووری ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست په‌یدا بوون، رۆژانه ده‌زگایێن راگه‌هاندنێ به‌حس دكه‌ن. پشتی دو سه‌ره‌دانێن قاسم سوله‌یمانی بۆ موسكو ل حوزه‌یران و تیرمه‌ها سالا بۆری، سوله‌یمانی باره‌گایێ خوه ژ عیراقێ ڤه‌گوهاسته سووریا و رۆسیا د دووڤ دا چوو. و بۆ زانین هه‌ر د ڤێ هه‌یامێ دا پرۆسا ئاشتیێ ل توركیا هاته هنگافتن و ژ هینگێ وه‌ره شه‌ر به‌رده‌وامه و ڤێ جارێ ئاگر گۆرتره ژ جاران.
ل دووماهیا پشكا ئێكێ مه گۆتبوو هه‌ر د ڤێ هه‌یامێ دا پرۆسا ئاشتیێ ل توركیا هاته هنگافتن و ژ هینگێ وه‌ره شه‌ر به‌رده‌وامه و ڤێ جارێ ئاگر گۆرتره ژ جاران.
كورد د ناڤبه‌را ئیران و توركیا دا:
كا چه‌وا دوهی سه‌فه‌وی و ئوسمانی، سه‌ره‌رایی په‌یمانان دگه‌ل یه‌كتر، بێ هیڤی نه‌بوون كو خودان ده‌ستهه‌لات بن ل ده‌ڤه‌رێ، هه‌روه‌سا ئه‌ڤرۆ هه‌ر دو ئالی به‌رده‌وامن د ڤێ ئومێدێ دا. ئیران ژ مێژ وه‌ره حه‌ز دكه‌ت تبلیا وان د ناڤ كوردێن باشوورێ كوردستانێ گوهدار هه‌بن: 1945، 1964 تا 1966، 1975، دامه‌زراندنا پارتێن كوردی پشتی 1975ێ، شه‌رێ ناڤخۆ، بابه‌تێ به‌رده‌وامیا مه‌سعود بارزانی ل پۆستێ سه‌رۆكێ هه‌رێمێ د ڤان كاودانێن ته‌نگاڤیێن كوردستانێ دا و دبێژن په‌یمانا ل سلێمانیێ هاتیه ئیمزا كرن د ناڤبه‌را ئێكه‌تی و گۆڕان دا دوور نینه ژ ڤی بابه‌تی و حه‌زێن ئیرانێ. ژ لایێ دی ڤه سیاسه‌تا توركیا یا كه‌ڤن: “بلا دوست و دوژمن و چیا بزانن. مه‌زنێ ڤی وه‌لاتی توركه، هه‌ر كه‌سێ خوینا وی نه یا توركان بیت وی د وه‌لاتێ توركان دا ته‌نها یه‌ك ماف هه‌یه، ئه‌و ژی ئه‌وه ببت خزمه‌تكار و كوله”. د گه‌رما ئاریشێن توركیا و هه‌رێما كوردستانێ دا، و ل ده‌مێ به‌رێز مه‌سعود بارزانی باره‌گایێ خوه ڤه‌گوهاستی فه‌رماندا دهۆك و د دیداره‌كا خوه دا دگه‌ل كه‌نالێ ئه‌لعه‌ربیه گۆتی: له‌شكرێ توركا هینگێ دهێت ناڤ خاكا كوردستانێ ئه‌گه‌ر د سه‌ر كه‌له‌خێ مه را ده‌رباس بیت. ل وی ده‌می نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ گۆتاره‌ك بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ نڤیسی: “ئه‌و واره به‌لێ بۆو توركا نه ئه‌و بوهاره” لێ ئه‌گه‌ر نڤیسه‌ری ئه‌و گۆتار ڤان رۆژان نڤیسیبا دا بێژیت: ل بوهارا ئه‌ڤرۆ و ل دیوانا سه‌رۆكێ حكومه‌تا توركیا بارزانی مێهڤانه و ئالایێ كوردستانێ ل پشت سه‌رێ وی بلنده.
قه‌ده‌را كوردان بیت یان ژی بێ شه‌نسیا وان بیت، ئه‌ڤرۆ دو حه‌شد ل عیراقێ په‌یدا بووینه، یان ژی دابێژین خه‌ریكه ببنه دو حه‌شد، حه‌شده‌ك یا شیعه‌یان پولێ ڤه‌شارتی ل بن ناڤێ عورفانا ئیسلامی پێرایه و فه‌قه و مه‌لا ژ حه‌وزا علمی. حه‌شده‌ك ژی بۆ سونیان، كو خه‌ریكه په‌یدا ببیت. وه‌دیاره هه‌تا نو‌كه پولێ ڤه‌شارتی نه‌دگه‌ل حه‌شدا سونیایه؛ “جیش رجال الگریقه النقشبندیه” گوره‌ی راپۆرته‌كا شه‌ش پسپۆران بۆ رۆیته‌رز ئاماده‌كری گه‌هشتیه ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ (كورتیا ڤێ راپۆرتێ ل سه‌ر مالپه‌رێ رۆیته‌رز ب عه‌ره‌بی 12/12/2015 و مالپه‌رێ نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ ل سه‌ر فێسبوك)، هه‌روه‌سا وه‌دیاره فه‌قه و مه‌لا یێن سونی ژی بووینه لایه‌نگرێن ڤێ ده‌وله‌تێ، ئه‌وا ئه‌و دبێژنێ ده‌وله‌تا خیلافه‌تێ.
لێ چه‌وابیت، هه‌ر حه‌شده‌كێ هێزه‌كا ناوچه‌یی ل پشت دراوه‌ستیت (ئیران و توركیا) و هه‌ر دو ده‌وله‌ت ژ بلی دوعا، هێز و شیانان بۆ ڤان هه‌ر دو حه‌شدان په‌یدا دكه‌ن. و هه‌ر ده‌وله‌تك ژ ڤان ژی بوویه به‌شه‌ك ژ هه‌ڤپه‌یمانه‌كا ناڤده‌وله‌تی. چ هنده‌ك كوردان بڤێت یان ژی نه‌ڤێت، ئه‌ڤرۆ كوردێن باشوور به‌شه‌كن ژ هه‌ڤپه‌یمانیه‌كا ناڤده‌وله‌تی، و هه‌ڤپه‌یمانان ژی داخواز هه‌نه ژ یه‌كتر.
ئایا كورد خوه بگرن هه‌تا حه‌شدا شیعه‌یان د ناڤبه‌را نه‌جه‌ف و قومێ دا یه‌ك لا دبیت و ئه‌ڤجا خاكا سونیان دادعیریت و پاشان ل سیاسه‌تا كه‌ڤن- نوو ڤه‌دگه‌ریت و به‌رێ خوه دده‌ته كوردستانێ؟، یان ژی كورد هاریكار بن كو حه‌شده‌ك بۆ سونیان ژی هه‌بیت ئه‌گه‌ر چ نه‌بیت ئه‌ڤ حه‌شدا سونی بشێت به‌ره‌ڤانیێ ژ خاكا خوه بكه‌ت؟ و ئه‌م دزانین خاكا حه‌شدا سونیان دكه‌ڤیته د ناڤبه‌را خاكا حه‌شدا شیعه‌یان و خاكا پێشمه‌رگه‌یان دا.
* ماسته‌ر ل رۆژهه‌لاتناسی و زانستێن سیاسی
