كی تیرۆریسته؟
مه رۆژانه گۆه ل تێگه‌هێن تیرۆر و تیرۆرستان دبیت، به‌لێ ئه‌رێ ئه‌و پیڤه‌رێن سایكۆلۆژی یێن كۆ كه‌سه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێ وان ب تیرۆرست بهێته هژمارتن چنه؟ سایكۆلۆژیا زانسته‌كه ئه‌ڤ دیارده‌یه خستیه به‌ر به‌رچاڤكه‌كا هوور و وی كه‌سی ب تیرۆرست دده‌ته‌نیاسین یێ كو ئه‌ڤ مه‌رجێن سه‌ره‌كی د كه‌ساتیا وی دا بهێته تێبینیكرن. تیرۆرست ئه‌و كه‌سه یێ كو هزرێ د ڤێ چه‌ندێ دا بكه‌ت كو ب ڕێیا ترساندنا مرۆڤان، ل دووڤ ئایین یان نه‌ژاد یان ته‌خه‌كێ دیار، بزاڤا گه‌هشتن یان بده‌ستڤه‌ئینانا هنده‌ك ئارمانجێن سیاسی یان ئابووری یان ئاینی بده‌ت، به‌لكو ئه‌و كه‌سێ هاریكاریا هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ژی بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ بكه‌ت یان ب ڤی كاری ڕابیت و تێدا سه‌رنه‌كه‌ڤیتن ژی هه‌مان وه‌كی تیرۆرسته‌كی دهێته هژمارتن. دبیت ئه‌ڤ كه‌سه ب كارێ كوشتن ڕابیت یان ڕه‌ڤاندنا پۆلیس یان یاساناسه‌كی یان سیاسه‌تڤانه‌كی یان كه‌سه‌كێ كارێ ڕاگه‌هاندنێ دكه‌ت و ب ڤێ چه‌ندێ بڤێت زیانێ بگه‌هینیته وان یان خه‌لكێ سیڤیل. خرابكرن و هه‌ڕفاندنا داموده‌زگه‌هێن میری و خومالی و كارگه‌ه و دێر و كه‌نیسه و مزگه‌فتان ژی پشكه‌كه ژ كریارێن تیرۆرستان. هه‌بوونا جۆر و ئاسته‌كێ ده‌مارگیریه‌كا كۆسركۆرانه بۆ هزر و بیرۆكه‌ك یان دژی وێ یان لایه‌نه‌كی یان بڕیاردانا هندێ كه‌سه‌ك كافره یان ژ ئاینی لادایه یان خیانه‌تكاره یان گه‌نده‌لی بێی چو بنه‌ما و به‌لگه‌یه‌ك یاسایی یان ژبه‌ر داهینانه‌كا هزری و یان هونه‌ری دچیته د خانا تیرۆرێدا. كه‌سه‌كێ ده‌ستهه‌لاتا خوه بۆ مه‌به‌ستی سه‌ركوتكرنا ئازادیا خه‌لكێ دیتر یان ڕاگرتنا چالاكیێن وان یێن سیاسی و ئایینی و هزری بكار ببه‌ت تیرۆریسَته. هه‌می ئه‌ڤ كریاره دخوازن كه‌سێ تیرۆرست خودانێ هنده‌ك هێما و سالۆخه‌تان بیت كو به‌رهه‌ڤیا وی بكه‌ن بۆ ئه‌نجامدانا كریارێن تیرۆرستی و ڤێ چه‌ندێ مسۆگه‌رتر بكه‌ن. ئه‌ڤ كه‌سه مرۆڤه‌كه خودان تایبه‌تمه‌ندیه‌كێ كو ته‌نها و ته‌نها هزرا د خوه دا دكه‌ت و ته‌وه‌رێ سه‌ره‌كیێ هزرا وی ئه‌و بخوه‌یه و نه‌شێت ژبلی خوه هزرێ د كه‌سه‌ك دیتر دا بكه‌ت و نه‌شێت هزره‌ك ناوه‌ندی یان هزره‌ك جودا په‌سند بكه‌ت. خودێ وی ل نك وی هند مه‌زنه كو هه‌ر كریار و هزره‌ك ژ خۆده‌ك دیتر وه‌ك مه‌ترسیه‌كێ ل سه‌ر خودێ خوه دهژمێریت، له‌وما ره‌نگڤه‌دانا وێ خوه د كریاره‌ك تووندوتێژانه دا دبینیت ژ لایه‌نێ تیرۆریسَتی ڤه. تێهنیێ ڕشتنا خوینا وی دبیت و دیتنا وی قۆربانی چو كارتێكرنه‌كێ ل سه‌ر هه‌ست و سۆزێن وی ناكه‌ت. چونكی ئه‌و تێهنیێ گه‌هشتن ب ئارمانجێن خوه‌یه ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ و هه‌ر رێیه‌كێ بیت. دبیت ئه‌ڤ مرۆڤه ب ده‌ست هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونی و جڤاكی ڤه بنالینیت. دبیت كه‌سه‌ك بیت ب شێوه‌یه‌كێ ده‌مكی یان هه‌میشه‌یی نه‌ساخیێن مێنتالی وه‌كی میلانخولیایێ ل نك هه‌بیت، یان به‌لكو كه‌سه‌ك سایكۆپاتی یان دژی جڤاكی (antisocial) بیت و بوهایێن وی جودا بن و هه‌می د ئاراسته‌یه‌ك دژی جڤاكێ و دابونه‌ریتێن وێ بن. دبیت كه‌سه‌كێ گۆماناوی و دودل و خه‌یالاتی بیت و ژ ئه‌گه‌رێ هه‌ستكرنه‌كا زێده ب لاوازیا كه‌ساتیا خوه ل هه‌می كه‌سه‌كی و لایه‌نه‌كی ب گومان بیت و ژ هزر و كریارێن وان پشتڕاست نه‌بیت و وه‌سا هزر بكه‌ت ئه‌وی مه‌به‌ستا ئێشاندنا وی یا هه‌ی. چونكی ئه‌و به‌رده‌وام یێ د چاڤه‌روانیا هاتنا مه‌ترسیه‌كێ بۆ خوه ژ لایه‌نێ خه‌لك و كه‌س و لایه‌نێن دیتر دا دژیت. دبیت ئه‌ڤ تیرۆرسته مرۆڤه‌ك بیت كو ژ لایه‌نێ ویژدانیڤه نه‌یێ جێگیر بیت و ئه‌ڤ چه‌نده‌یه كو ده‌لیڤه‌ی بۆ ئالی و ڕێكخراوێن تیرۆرستی خۆش دكه‌ت ڤان كه‌سان هه‌لبژێرن بۆ جێبه‌جێكرنا مه‌رامێن پیسێن خوه، چونكی ئه‌ڤ كه‌سه ب سانه‌هی دهێنه كۆنترۆلكرن. دبیت كه‌سه‌كێ كو خولیایا خوه‌كۆشتنێ ل نك هه‌بیت و ژیانا خوه پێخه‌مه‌ت و ل به‌رامبه‌ر بده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێن رێكخراوا خوه یا تیرۆریسَتی ب چو بزانیت و بۆ ڤان ئارمانجان ب هه‌ر كریاره‌كا دڕندانه و هۆڤا مه‌ترسیدار ڕابیت هه‌رچه‌نده مرن و ژناڤچوونا وی مسۆگه‌ر بیت. كه‌سێ تیرۆرست دبیت كه‌سه‌كێ شیزۆفرینی بیت و د ناڤ په‌نجه‌یێن دینی و هاریێدا و خه‌یالێن مه‌زن وه‌كی هه‌ستا مۆعجیزاتا ئینانێ و پێغه‌مبه‌راتیێ ژی ل نك هه‌بیت و ئه‌ڤ هه‌سته وی به‌ر ب كریارێن هۆڤ پالدده‌ت.
هه‌می ئه‌ڤ سالۆخه‌ت و كریار و هێمایه ب جاره‌كێ ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌ن كو لاوازی و ئێش و ئازارێن ده‌روونی و وژدانی پالده‌رێن مه‌زنن بۆ مرۆڤه‌كی ژ ژیان و رێیا ئاسایی لابده‌ن و وی به‌ر ب وان ره‌فتار و كریارێن هۆڤانه پالبده‌ن یێن كو رۆژانه د میدیایێن جیهانی و ده‌ڤه‌رێ بچاڤێن خوه دبینین و یێن كو جه‌رگێ كافری بۆ وان تاوانا و مرۆڤان دسۆژیت به‌لێ دلێ تیرۆرستان چپكه‌كێ خوه شاش ناكه‌ت.
ژێده‌ر: ابراهیم، ماجد موریس( 2005 ). الإرهاب الڤاهره و أبعادها النفسیه، گ. 1، دار الفارابی، ( 509)ص.
• بسپۆری پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/به‌شی ده‌روونزانی/زانستگه‌ی زاخۆ
