كێمێ بده به‌ر دا نه‌وه‌ستى!
كێمێ بده به‌ر دا نه‌وه‌ستى!
(سایكۆلۆژیایا به‌خته‌وه‌ریێ و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سرده‌ین ئیبراهیم گۆلى
فۆنتانا (Fontana, A., 1992) ئێك ژ وان كه‌سێن د بیاڤێ فشار و گڤاشتنێن ده‌روونى و جڤاكى ل نك مرۆڤان كاركرى و ڤه‌كۆلین ئه‌نجامداین، فشارا ده‌روونى (stress) ێ ب ڤى ره‌نگى پێناسه‌دكه‌ت كه بریتیه ژ وێ ره‌وشا كو تێدا داخوازیێن ده‌ره‌كى مه‌زنتر و پترترن ژ شیانێن گیانه‌وه‌رى و باشتر بێژین مرۆڤى. گڤاشتنێن ژیانێ ل دووڤ ڤه‌كۆلین و باوه‌رێن زانایێ، ده‌روونناسیێ رۆژ بۆ رۆژێ زێده‌تر دبن و قۆربانیێن پترتر گۆرى خوه دكه‌ت. فاكته‌رێن جودایێن ناڤخۆیى و ده‌ره‌كى كارتێكه‌رن د په‌یدابوونا وان دا. ب مخابنیڤه چه‌ندین جۆرێن مرۆڤان ل ده‌رڤه‌ى خودێ مرۆڤى یێن هه‌ین د هاریكار نینن و ب هه‌مى ره‌فتارێن خۆڤه خه‌مێن مه زێده‌تر دكه‌ن و ئاستێ وان گڤاشتنان زێده‌تر دبن و ل گه‌ل هندێ ئاریشه و خه‌م و خه‌یالێن مرۆڤایتێ ژى ب ئه‌گه‌رێ ره‌فتارێن وان پترتر دبن. ئه‌ڤ مرۆڤه گه‌نده‌لكار و بازرگانێن ئایدیۆلۆژیك، هزرى، له‌شكرى و جه‌نگى و سه‌ربازى، ئایینى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى، په‌روه‌رده‌یى، و… هتد، ژبه‌ر دۆگماتیزما مه‌ژى و هزرییا خوه، بزاڤ نه‌كرن بۆ هندێ تنێ پیچه‌ك ژ خه‌رجى و ته‌خشان و په‌خشانكرنا ئه‌و و ئه‌ندام و كاربده‌ست و لایه‌نێن به‌رپرسیار و دام و ده‌زگه‌ه و دامه‌زراوه‌یێن وان یێن سیاسى یان ئایینى یان جڤاكى یان كارگێڕى، و یان مالبات و ژن و خێزانێن وان، یێن ده‌ستدڕهاى و هه‌ڤڕكییا وان دگه‌ل هه‌ڤدۆ، چ وه‌ك تاك و چ وه‌ك لایه‌ن و پارتێن سیاسى و چ وه‌كى وه‌لات، پێڕادبن، هه‌مى ژ كیستێ خه‌لك و وه‌لاتى و مرۆڤێن كێمده‌رامه‌تێ جیهانێ و هه‌ڤنیشتمانیانه، ول دووڤ ژێده‌ران پترتر ژ 70% ژ ده‌رامه‌تێ جیهانێ د ده‌ستێ چه‌ند مرۆڤاندایه، یێن بوویه ژێده‌رێ مه‌ترسیا ئاسایشا خۆراكى و ژیانێ بسه‌ر مرۆڤاتیێ. ئه‌ڤه جهێ مخابینێ یه، كو مرۆڤ هه‌بن ببنه ئاسته‌نگ ل به‌ر برایێ خوه یێ مرۆڤ و هه‌كه‌ر تو دگه‌ل ب ئاخڤى د بیتن خوه ل به كراسێن جۆدایێن وه‌سا ڤه‌شارتبیتن مرۆڤێ وى ناسنه‌كت هزرا فریشته‌یه‌كێ ژێ بكه‌ت، ل ده‌مه‌كى دبن وى كراسى و “كه‌ڤلێ مهێ گۆرگه‌ك” دڕنده و هۆڤ یێ هاتیه ڤه‌شارتن كو بۆ تێركرنا خوه دشێتن هه‌مى مرۆڤاتیێ بكه‌ته قۆربان. ئه‌ڤ جۆرێ مرۆڤان نه‌كێمن و د ئاست و جهێن جودا بوونا خوه یا هه‌ى.
ب هزاران مرۆڤ ل ڤێ جیهانێ ژ برسان دمرن و ئاڤا ڤه‌خوارنێ بده‌ست ناكه‌ڤت و شه‌ڤ و رۆژ حه‌پ حه‌پا وانه هه‌تا پاریه‌كێ نانى په‌یدا بكه‌ن و زكه‌كى تێرن و بیست و پانزدا برسى، لێ هنده‌ك ژ نه‌دلۆڤانییا خوه، پاره‌ى وه‌كى تۆزێ بكاردئینن و دزانن یان نزانن مرۆڤاتى یا د ئه‌و په‌ڕى به‌ده‌به‌ختیێ دا، پشت كاڤلێن وان و زكێ وان یێ برسى و هه‌ستیك و چه‌رماقێ له‌شێ وان، ئه‌ڤ گه‌نده‌لكارێن مرۆڤاتیێ خوه ب به‌خته‌وه‌ر و كامه‌ران دزانن!
دیاره هنده‌ك جاران د شیانا مرۆڤان دا نینه به‌ره‌نگارى هه‌مى ڤان فاكته‌رێن نه‌دلۆڤان و زۆردارێن ده‌ره‌كى ببیتن، چونكى ئه‌و كار بخۆ ژى دبیته ئه‌گه‌ره‌ك مه‌زن بۆ په‌یدابوونا هنده‌ك جۆرێن دیترێن گڤاشتنێن ده‌روونى ل سه‌ر خۆدێ تاكى، له‌وما چاره‌سه‌ر دێ ئه‌و بیت ئه‌و هنده‌ك برێكا كۆنترۆلكرنا خۆ ئاست و رێژه‌یا وان گڤاشتن و فشاران ل سه‌ر خوه كێم بكه‌ن.
نموونه ژى ئه‌وه یا د كاودانێن خێزانی دا دبینین. كۆڕ و كچه‌ك به‌رى ببنه هه‌ڤژین، وه‌كى مه‌م و زینى شه‌یدا و ئه‌ڤیندارن، به‌لێ پشتى چه‌ند رۆژ و هه‌یڤان ژ ژیانا هه‌ڤژینیێ هه‌مى ئه‌و رۆمانسیه‌ت نامینیت. ئه‌و دوو مرۆڤێن به‌رى هینگى دمرن ل جهه‌كى ئێكدو ببینن و بۆ وان خۆشترین ده‌م و چركه ئه‌و ده‌م بین، ئه‌ڤرۆكه گه‌هشتینه ئاسته‌كى وه‌كى “كێر و په‌نیرى” نابت ئێكدوو ببینن و نه‌خۆشترین ده‌مێن وان هنگینه گاڤا هه‌ڤدۆ دبینن. ئه‌و یێن مه‌رجى بووین و ده‌مێ دگه‌هنه ئێك شونیكا بیرا وان ل تشتێ نه‌خۆش دئێت و خۆ ب وان تشت و ره‌فتار و كریاران مرجى كرى و نه‌شێن خوه قۆرتال بكه‌ن. ئه‌زموون و بسپۆرێن ده‌روونناسیا جڤاكى و خێزانى د وێ باوه‌رێدانه پشكه‌ك مه‌زن ژ وان ئاریشه و نه‌خۆشییان بۆ وان گڤاشتنان دزڤڕیتن ئه‌وێن ئه‌و دوو كه‌س ب ئه‌گه‌رێن زێده‌خوازى و ل به‌رچاڤنه‌گرتنا ره‌وشا ژیان و بارێ ئابوورى، و ژ هه‌میان ژى گرنگتر سایكۆلۆژیا هه‌ڤدۆ، دبنه بناس بۆ بلندتربوونا فشارێن ده‌روونى ل سه‌ر ئێكدیتر و به‌رده‌وامبوونا وان گڤاشتن و ئاریشانه. ئه‌وان خوه فێرنه‌كریه و نه‌گه‌هشتینه وێ باوه‌رێ ئه‌و شه‌ڕ و شۆڕ و لێكدان و هه‌ڤڕكى و ململانێ و ئاریشه و رژدبوون ل سه‌ر وان داخوازیان هه‌رچه‌ند ره‌وا و نه د جهێ خوه دا و دوور ژ ده‌ستهه‌لات و شیانێن هه‌ر ئێك ش وان، چ مفایه‌ك نینه ژ بلى ماندیكرنه‌كا مه‌زن و بێ وێنه، و بلندكرنا ئاستێ توندوتیژى و نه‌خۆشیا د ناڤبه‌را وان، ژ هه‌میان ژى مه‌ترسیدارتر و خرابتر بارێ گرانێ وان كێشمه‌كێش و نه‌خۆشیان دكه‌ڤیته سه‌ر ملێن زارۆیێن وان و كارتێكرنه‌ك نه‌رێنى و خراب و كۆشنده ل سه‌ر ره‌وشا وان یا ده‌روونى دكه‌ت و وان كه‌سێن لاواز و نه‌خۆشده‌روون و بێ باوه‌ر بخۆ و ب جڤاكێ و خێزانێ په‌روه‌رده دكه‌ت و هه‌كه‌ر قوتابى بن د نزمترین ئاستێ خواندنێ دا دبن، چونكى هه‌مى هزر و مه‌ژیێ وان ل دۆرماندۆرى وان نه‌خۆشى و شه‌ڕ و شۆِران دزڤرَیتن ئه‌وێن رۆژانه د ناڤبه‌را ژن و زه‌لامى رووى دده‌ت. مه‌ژیێ وان شیانێن سنووردارێن هه‌ین. ئه‌و كه‌س دشێن ب لبه‌رچاڤگرتنا یاسایا ” كێمێ بده به‌ر تا زه‌حمه‌ت ب ته نه‌كه‌ڤت” و ب” درێژكرنا پێیێن خوه هندێ به‌ڕكا خۆه”، مه‌زنترین ده‌لیڤه‌ى بۆ خوه و زارۆك و خێزانا خوه دروست بكه‌ن دا تێدا ئاستێ وان گڤاشتنا كێم ببیت و فشارێ ل سه‌ر وان بخوه نه‌كه‌ت و وان ژ كاسنه‌ئێخیتن. هه‌ر شه‌ڕه‌ك ژ وان وه‌ك خژبه‌ركه‌كیه. نۆكه دیار نابت كا چ دكت به‌لێ پشتى چه‌ند سالان ده‌ردكه‌ڤیتن چ زیان هه‌بووینه. ئه‌ڤ چیایێن مه‌زن ب رۆژه‌كێ هۆسا نه‌هه‌ڕفینه، به‌لكۆ تۆز و باى و خژبه‌ركێن بچوویك هێدى هێدى و ب بۆرینا هزاران سالان كارتێكرنا ل سه‌ر كرى و خراب و رووتكرین. مرۆڤ ژى وه‌سانه. هێدى هێدى دهه‌ڕفت. ئه‌ڤ یاسایه و ستراتێژییه نه ده‌ستهلگرتنه ژ ماف و داخوازیێن خوه، به‌لكۆ ب سانه‌هیتر ئێخستنا ژیانا خۆیه لسه‌ر بنه‌مایێ هندێ خۆهلاڤێتن و ماندیكرن و زه‌حمه‌تدان به‌لكۆ سۆتن و حه‌لاندن بۆ ئه‌و تشتێ د ده‌ستهه‌لاتا مرۆڤیدا نینن، تشته‌كى ناگه‌هینیته مرۆڤى تنێ ئه‌و نه‌بیت وى ش كاس دئێخیتن و ناهێلیت بگه‌هته وى تشتێ د شیانێن ویدا، و ئه‌و ژبه‌ر مژوولى ب تشتێن دیتر، ناگه‌هیتێ. ده‌مێ كه‌س هاریكارێ ته نینه، هه‌ما هیچ نه‌بت تو هاریكارێ خوه بكه‌ن. نه ژبه‌ر خه‌لكێ یان ژبه‌ر هندێ كو تو ژ وان دترسى، به‌لكۆ ژبه‌ر هندێ تو هاریكارییا خوه و یا مالبات و خێزانا خوه و هه‌تاكو جڤاكێ ژى دكه‌ى.
مرۆڤاتیێ، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكى و خێزانى و چ ل سه‌ر ئاستێ وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یى و ده‌وله‌ت و سیاسه‌تێ هه‌مان ئاریشه‌یا هه‌ى. ماده‌م كه‌س هاریكاریا مرۆڤى نه‌كت بلا مرۆڤى بخوه هند تێدا هه‌بت و هاریكارێ خۆ بت، دا بشێت د ده‌لیڤه‌ك دیتر دا بگه‌هته وان تشتێن گه‌له‌ك زانا و ژ وان ژى فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، عه‌لى وه‌ردى (1913 ـ 1995) باوه‌را وان ئه‌وه دێ هه‌ر و هه‌ر ده‌لیڤه‌ك بۆ وى هه‌بت و ل رۆژانێن ژیانێ وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كى بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ ده‌رگه‌هه‌ك ڤه‌بتن دا بگه‌هیته ئارمانج و ده‌ستكه‌فتێن وه، ب مه‌رجه‌كى هینگى و وى ده‌مى بزانیت و بشێت مفاى ژ وى ده‌لیڤه‌ى وه‌ربگرت و خوه بۆ وان ئارمانجا ته‌رخان بكه‌ت. هه‌كه‌ر وى نه‌شیا مفایى ژ وى ده‌لیڤه‌ى وه‌ربگرت به‌لكۆ ئه‌و ده‌لیڤه بۆ نه‌زڤڕته‌ڤه لێ قازانجێ وى د ڤێ هه‌ڤكێشێ دا ئه‌وه وى خوه ژناڤنه‌بریه بۆ وێ چه‌ندێ. چونكى د وى ده‌میدا كێم یا داى به‌ر و خوه بن نه‌ئێخستیه و یێ ماى ساخ و ده‌رووندروست و ئاڤا و نه‌هه‌ڕفتى، ئه‌ڤه مه‌زنترین ده‌ستكه‌فته بده‌ست هه‌میان ناكه‌ڤت.
