ل بیرهوهریا (59) سالیا شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن
ل بیرهوهریا (59) سالیا شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن
دوهى بۆ ئهڤرۆ بخوینه ، د ا د سوبههى بگههى
عهبدولعهزیز محسن بارزانى *
*سهرۆكێ ئنستتیوتا دهۆك بۆ رهوشهنبیریا گشتى DIGC
مانشێت
(شۆرهش شیا گیانێ بهرخودانێ و خۆگۆریكرنێ پهیدا بكهت و هێزێ و شیانانێن گهلێ كوردستانێ بهێز بێخیت)
ههلبهت پشتى بارزانى نهمر دگهل زێدهتر (500) پێشمهرگههان شیاین شهڕێ سێ دهولهتان بكهن و ل رووبارێ ئاراس دهرباز ببن و بۆ ماوێ زێدهتر (11) سالان ل ئێكهتیا سۆڤیهتا بهرێ بمینن، و پشتى شۆرهشا (14) تهموزێ یا سالا (1958) و هاتنا (عبدالكریم قاسم) بۆ سهر حوكمى.
بارزانى و ههڤالێن خوه ب خێزانڤه زڤرینه، لێ ب مخابنى ڤه ل سهر دۆزا گهلێ كوردستانێ، بارزانى و عبدالكریم قاسم نهگههشتنه چ رێكهفتنان و بارزانى ب نهچارى بهرى (59) سالان ئانكو ل رێكهفتى (11 ـ 9 ـ 1962) دهست ب شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن كر.
ئهڤێ شۆرهشێ شیا ریه و ریشالێن خوه د ناڤ دل و دهروونێ ههر كوردستانیهكێ دا بچینیت.
شۆرهشا ئهیلۆلێ شیا ل باشوورێ كوردستانێ دهرباز ببیت و بۆ ههر چار پارچێن كوردستانێ و پێشمهرگێن ههر چار پارچان شۆرهشێ ب شۆرهشا خوه بزانن.
ئهڤ شۆرهشه ژبلى كو شۆرهشهكا لهشكرى بوویه، شۆرهشهكا جڤاكى و ئابوورى و بازرگانى و كهلتوورى و باوهرى ب خوه بوون بوویه.
د ناڤ ڤێ شۆرهشێ دا پێشمهرگێن ههر چار پارچێن كوردستانێ پشكدار كرینه و شههید ژى بووینه.
شۆرهشا ئهیلۆلێ شیا گیانێ بهرخودانێ و خوه گوریكرنێ پهیدا بكهت و هێزێ و شیانان ل دهڤ گهلێ كوردستانێ بهێز بێخیت.
د ناڤ ڤێ شۆرهشێ دا نهتهوه و ئاینێن جۆرا و جۆر ههبووینه و ههموویان پێگڤه خوه ب خودانێ شۆرهشێ زانى یه.
ئهڤ شۆرهشه ب سهركردایهتیا پارتى دیموكراتى و كوردستان و رابهراتیا جهنابێ بارزانى نهمر بهرپا بوویه و برێڤه چوویه و سهركهفتن ل دووڤ سهركهفتنێ تۆمار كرینه.
لێ من دڤێت مێژوویێ ل بیرا خواندهڤانان بینمهڤه دهمێ بهحسێ رێبازا بارزانى دهێتهكرن، وهكو چاوا جهنابێ سهرۆك بارزانى د پهیڤهكێ دا ل كۆنگرێ (13) دا گۆت:
بارزانى دڤێت ل سهر بنیاتێ (شێخ عبدالسلام بارزانى و شێخ ئهحمهد بارزانى و جهنابێ بارزانى نهمر) بهێته گۆتن و پهیرهوكرن. من ژى دڤێت سهرنجا ههوه راكێشم بۆ یاداشتا شێخ عبدالسلام بارزانى دایه دهولهتا ئو سمانى و تێدا د رێیا چهند خالان دا داخوازا مافێن گهلێ كوردستانێ دكهت.
لهورا دبێژم گرنگه خواندهڤان بچن ل وان خالان بگهریێن كانێ چ بوونه.
مێژوو دبێژیته مه ههرن ل دادپهروهریا پهیرهوكرنا حوكمرانیا شێخ ئهحمهدێ بارزانى بگهریێن كانێ چ بۆ مرۆڤایهتیێ كریه و ئهوا نوكه وهلات و مللهتێن پێشكهفتى كار ل سهر دكهن ئهڤه بهرى (100) سالانه د ناڤ رێبازا بارزانى دا هاتیه پهیرهوكرن.
مێژوو دبێژیته مه دڤێت ب رژدى ل سهر هزر و فهلسهفه و رێبازا بارزانى نهمر را بوهستین، ب تایبهت ژى د شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن دا.
ئهو شۆرهشا شیایى چۆكان ب دوژمنى دانێن و دوژمنى نهچار بكهت دانپێدانێ ب مافێن گهلێ كوردستانێ بكهت.
مهزنترین دهستكهفتێ شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن ژى رێكهفتنا (11) ئادارا سالا (1970) یه.
كو ل (15) خالێن ئاشكهرا پێك دهێت كو ئهڤێن ل خوارێ نه.
1ـ زمانێ كوردى دگهل زمانێ عهرهبى دێ زمانێ فهرمى بیت ل دهڤهرێن پتریا ئهوان ئاكنجیێن كورد بن، و زمانێ كوردى ل ئهوان دهڤهران زمانێ خواندن و فێركرنێ بیت و زمانێ عهرهبى ژى ل ههموو قوتابخانا دێ هێته خواندن یێن كو ب كوردى دخوینن، دههمان دهم دا زمانێ كوردى وهكى زمانێ دووێ ل ئهوى سنوورێ قانوونان دانیت و ل ههمى لایێن عیراقێ دێ هێته خواندن.
2ـ پشكداریكرنا برایێن مه یێن كورد د دهستههلات و جوداهى نهكرنێ د ناڤبهرا كورد و كهسێن دى دا ل فهرمانگههێن گشتى دا، دبیت پێگهههكێ گرنگ و مفادار بیت د دهولهتێ دا، وهك وهزارهت و سۆپا و ئهوێن دى، ئهڤه ههمى ژ ئهو كارێن گرنگن كو ئارمانجا شۆرهشێ بۆ بدهستڤهئینانێ و حوكمهت د ئهوى دهمى دا دانپێدانێ ب ئهوى بنهمایى دكهت، جهختێ ل سهر پێدڤیا كاركرنێ بۆ بدهستڤهئینانا ئهوان بنهمایان ب رێژهیهكا یهكسان، ل گهل بهرچاڤگرتنا بنهمایێن شیانان و ژێهاتنێ و رێژهیا ئاكنجیبوونێ و ئهو بێبههركرنا برایێن مه یێن كورد یێن كو ل بۆرى تووش بووین.
3ـ ژبهر ئهو پاشكهفتنا ل دهمێ بۆرى د ههردو وارێن رهوشهنبیرى و پهروهردهیى دا ب سهرێ نهتهوهیێ كورد هاتى، پلانهكێ بۆ چارهسهركرنا ئهڤێ پاشكهفتنێ دانن، ب رێیا:
أـ لهزكرن د بجهئینانا بریارێن جڤاتا سهركردایهتیا شۆرهشێ دروویێ زمان و مافێن رهوشهنبیرى دا بۆ گهلێ كورد و گرێدان و ئامادهكرن و ئاراستهكرن بهرنامهیێن تایبهت بۆ كاروبارێن نهتهوێ كورد ل رادیۆ و تهلهڤزیۆنێ ب رێڤهبهریا گشتى رهوشهنبیرى و راگههاندنا كوردى.
ب ـ ڤهگهراندنا ئهوان قوتابیێن دهركرى بۆ قوتابخانهیان یان ژبهر بارۆدوخێ توند و تیژیێ ل دهڤهرێ نهچار بووین دهستا ژ خواندنێ بهردهن، بێ بهرچاڤگرتنا ژیێ وان یان دیتنا رێكه چارهیهكا گونجایى بۆ گیر و گرفتان.
ت ـ ڤهكرنا قوتابخانهیێن زێده ل دهڤهرا كوردى و بلندكرنا ئاستێ پهروهرده و فێركرنێ و رازیبون و وهرگرتنا قوتابیێن كورد ل زانكۆ و كۆلیژا سهربازى و (بهعسه و زهماله) یا خواندنێ ب رێژهیهكا وهكههڤ.
4 ـ فهرمانبهرێن كو ل یهكهیێن كارگێرى یێن كو پشكا گهلهكا وان كوردن، دڤێت كورد بن، یان ئهو كهس بن یێن كو كوردیێ باش دزانن، ئهگهر ژمارهیا پێدڤى ژى پهیدا نهبوو، و بهرپرسێن پۆستێن (پارێزگار، قایمقام، رێڤهبهرێ پۆلیسان، رێڤهبهرێ ئاسایشێ (ئهمن) و یێن دى ژ ئهڤى جۆرى) دامهزرینن و ئێكسهر دێ دهست ب گرنگیدانا دامودهزگههێن دهولهتێ ل دهڤهرێن كوردى هێتهكرن، ب شیرهتكاریكرنێ د چارچووڤێ لیژنا بلند یا سهرپهرشتیا بجهئینانا ئهڤێ بهیاننامێ، ب ئهڤى شێوهى كو بجه ئینانا وێ مسۆگهر بكهتن، و ئێكهتیا نیشتمانى و ئارامیێ ل دهڤهرێ بدهستڤه بینیت.
5 ـ حوكمهت دانپێدانێ ب مافێن گهلێ كورد دكهتن ژ پێكئینانا رێكخراوێن قوتابیان و لاوان و ئافرهتان و مامۆستایان یێن تایبهت بخوهڤه و ئهو رێكخراوێن ئهندامێن رێكخراوێن نیشتمانى یێن عیراقێ وهكى ئهوان بن.
6 ـ بڕگهیا (أ) : كاركرن ب ههردو بڕگهیێن (1) و (2) یێن بریارا ژماره (59) ێ مێژوویا (05 ـ 08 ـ 1968) ێ جڤاتا سهركردایهتیا شۆرهشێ ههتا مێژوویا دهرچوونا ئهڤێ بهیاننامێ، ئهڤه ژى ههمى ئهوان پشكداریێن دكارێ توندوتێژیێ دا ل دهڤهرێن كوردى دا كرى دگریت. بڕگهیا (ب): كرێكار و فهرمانبهر و خزمهتگوزارێن مهدهنى و سهربازى دێ گهڤهرن بۆ خزمهتێ و ئهڤه ژى ل دویڤ پێڤهگرێدانێ ب (میلاك) دێ هێته بجهئینان و دێ مفایى ژ خهلكێ مهدهنى ل دهڤهرێن كوردى ل دووڤ دهڤهرێ ژى هێته وهرگرتن.
7 ـ بڕگهیا (أ) دهستهیهك ژ كهسێن خودان تایبهتمهندى دێ پێكهێت بۆ هندێ بلهز دێ دهڤهرێ ژ ههمى لایهكى ڤه ههلسهنگینیت و قهرهبوویا سالێن ئهڤێ دووماهیێ ب سهرى هاتین ڤهگهریت و بۆدجهكا پێدڤى بۆ بجهئینانا ئهڤى كارى دێ هێته تهرخانكرن، ئهڤ دهستهیه دێ سهر ب وهزارهتا كاروبارێن باكوورى بیت.
بڕگهیا (ب) ئامادهكرنا پلانا ئابوورى ب شێوهیهكى كو پێشڤهچوونهكا ههڤپشك و وهكههڤ د ههمى كار و لایهنێن جودا جودا ل عیراقێ دابین كهت و ل بهرچاڤگرتنا بارودۆخێ پاشكهفتى یێ ل دهڤهرێن كوردى دا. بڕگهیا (ج) تهرخانكرنا مووچهیێ خانهنشینان بۆ خێزانێن ئهوان كهسێن د بارودۆخێن شهڕى دا پشكدارى بزاڤا چهكدارى یا كوردى بووین و هاتینه شههیدكرن و بۆ خهلكێ دى یێ كو ب ئهگهرێ بارودۆخى تووشى نههامهتیێ هاتین و ل دووڤ قانوونهكا تایبهت و ل سهر شێوازێ قانوونێن كار پێ دهێتهكرن.
بڕگهیا (د) كاركرنا بلهز بۆ دههوار چوونا خهلكێ زیانڤێكهفتى و دهستكورتان ب رێیا ب دووماهى ئینانا پرۆژهیێ خانى دروستكرنێ و تشتێن دى یێ كو كارى بۆ بێكاران دابین دكهت و پێشكێشكرنا هاریكاریێن كهلوپهل و پارهى ب شێوهیهكێ گونجایى و قهرهبوویهكا ژ ههژى پێ بهێتهدان بۆ ئهوان زیانڤێكهفتیێن پێدڤى ب هاریكاریێ ههى و ئهڤه ژى ب لیژنا بلند دێ هێته راسپاردن و ئهوێن دێ ژێ هێنه راكرن ئهوێن د بڕگهیێن پێشیێ دا ئاماژه پێ هاتیهدان.
8 ـ ڤهگهراندنا ئاكنجیێن گوندێن عهرهب و كوردان بۆ جهێن وان یێ بهرێ، بهلێ ئهو گوندێن دكهڤنه ئهوان دهڤهرێن نابیت ببنه دهڤهرێ ئاكنجیبوونێ، ئهوێن حوكمهت ب مهرهما مفاداریا گشتى و ل دووڤ قانوونێ دێ كهته مولكێ خوه و ل دهڤهرێن نێزیكى ئهوان دێ هێنه ئاكنجیكرن و ههر زهرهر و زیانهكا ژ ئهگهرێ هندێ ڤێكهت بیت دێ هێنه قهرهبۆكرن.
9 ـ لهزكرن د پهیرهوكرنا قانوونا چاكسازیا چاندنێ دا ل دهڤهرێن كوردى و راستڤهكرنا وێ ب شێوهیهكێ كو پاقژكرنا پهیوهندیا دهرهبهگا پێڤه مسۆگهر بكهت و ههمى جۆتیاران ژى پارچهیێن زهڤیێن گونجایى پێ بهێنهدان و ژ ئهوێ باجا چاندنێ كو د ماوهیێ سالێن شهڕى دا ل سهر كۆمبووین بهێنه بهخشین و لێ خۆش ببن.
10ـ رێكهفتن ل سهر راستڤهكرنا دهستوورێ دهمكى وهكى ئهڤێ ل خوارێ:
أـ گهلێ عیراقێ ژ دو نهتهوهیێن سهرهكى پێك دهێت، ئهو ژى نهتهوهیێن عهرهب و نهتهوهیێ كوردن، ئهڤ دهستووره دانێ ب مافێ نهتهوهیى یێ گهلێ كورد و مافێن ههمى كێم نهتهوهیان د چارچووڤێ ئێكهتیا عیراقێ دا دانیت.
ب ـ زێدهكرنا ئهڤێ بڕگهیا ل خوارێ بۆ مادهیێ چارێ ژ دهستوورێ : (زمانێ كوردى دێ زمانێ فهرمى بیت ل دهڤهرێن كوردان مل ب ملێ زمانێ عهرهبى)
ت ـ چهسپاندنا ئهڤا بهرى نوكه د دهستورێ ههردهم دا.
11ـ ڤهگهراندنا ئێزگهیێ رادیویێ و چهكێن گران بۆ حوكمهتێ، ئهڤه ژى دێ گرێدایى بجهئینانا قووناغێن دووماهیێ یێن رێكهفتنامێ بن.
12ـ جێگرهكێ سهرۆك كۆمارى دێ كورد بیت.
13ـ قانوونا پارێزگههان ب شێوهیهكى بهێته راستڤهكرن كو ل گهل ئهڤێ بهیاننامێ بگونجیت.
14ـ پشتى راگههاندنا بهیاننامێ و ب راوێژكاریكرنێ ل گهل لیژنا بلند یا سهرپهرشتا بجهئینانا ئهڤێ بهیانامێ كارێ پێدڤى دێ هێته ئهنجامدان بۆ رێكخستنا ئهو پارێزگهه و یهكهیێن كارگێرى یێن كو پرانیا ئهوان كورد تێدا دژین و دێ ل دووڤ ئهو ئامارێن قهرمى هێتهكرن و دهولهت بزاڤێ دكهت بۆ پێشڤهچوونا ئهو یهكهیێن كارگێرى بۆ بهرفرههكرنا ئهوان، بۆ هندێ گهلێ كورد پهیرهوا سهرجهم مافێن نهتهوهى یێن خوه بكهت و بۆ بدهستڤهئینان و گههشتنێ ب ئۆتونۆمیێ، ههتا ئهو یهكهیێن كارگێرى دهێنه بجهئینان ههماههنگیا كاروبارێن نهتهوهیێ كورد دێ ب رێیا كۆمبوونا دهورى د ناڤبهرا لیژنا بلند و پارێزگههێن دهڤهرێ باكوورى هێته گرێدان، ژبهر هندێ ئۆتونۆمى د چارچووڤێ كۆمارا عیراقێ دا دێ هێته بجهئینان، بێگومان وهبهرهێنانا ههمى سامانهكێ سروشتى ل ئهڤى دهڤهرێ تایبهته ب دهستههلاتداریا ئهڤێ كۆمارێ ڤه.
15ـ گهلێ كورد ب درێژیا ئاكنجییان ههڤبهرى ئاكنجیێن عیراقێ پشكدارى دهستههلاتا قانووندانانێ بكهن.
مێژوو دبێژیته مه راسته شۆرهشا ئهیلۆلێ تووشى نسكۆیێ بوو، لێ ئهو باوهریا د ڤێ شۆرهشێ دا هاتیه چاندن، بۆ ئهگهرێ خوه رێخستن و دروستكرنا شۆرهشا گولانا نیشتیمانى یا پێشكهفتنخواز، كو ههردهم سیاسهتمهدار بناڤ دكهن تهمامكهرا شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن.
ل بهر رۆناهیا ههلسهنگاندنا شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن دا، د شۆرهشا گولانێ دا بهرهى كوردستانى هاته پێكئینان و سهرهلدانا بهارا سالا (1991) لێ دروست بوو.
پاشى ههر قوتابیێ رێبازا بارزانى سهرۆك مهسعود بارزانى ل باژێرێ كوریێ د پهیڤهكێ دا داخوازكر، كو دڤێت ههلبژارتن بهێنهكرن و دهولهتا قانوونێ بهێته دامهزراندن و ب خۆشحالیڤه ل رێكهفتى (19 ـ 5 ـ 1992) كهرنهڤالێ ههلبژارتنان ل كوردستانێ برێڤهچوو.
د شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن دا دروو شمێ شۆرهشێ (ئوتونومى بۆ گهلێ كوردستانێ و دیمۆكراسى بۆ عیراقى).
نوكه من دڤێت بیرا خواندهڤانان بینمه ڤه رێبازا بارزانى بهرى (60) سالان داخوازا دیموكراسیێ بۆ عیراقێ كریه، لێ ب مخابنیڤه هێشتا رۆژانه كوشتن و تیرۆر و شكاندنا ههڤدو ل عیراقێ یا بهردهوامه و نهشێن دیمۆكراسیێ پهیرهو بكهن.
دیسا دێ بیرا خواندهڤانان ئینمه ڤه رێبازا بارزانى دگهل ئوسمانان نهگههشتنه رێكهفتنێن دووماهیێ، ل سهر دۆزا گهلێ كوردستانێ.
رێبازا بارزانى ل گهل رژێمێن ئێك ل دووڤ ئێك نهگههشتنه رێكهفتنێن دووماهیێ ل سهر دۆزا گهلێ كوردستانێ.
نهخا سمه رژێما گۆربهگۆرا بهعس. لێ پشتى ل رێكهفتى (9 ـ 4 ـ 2003) پهیكهرێ سهدام حسێنێ دیكتاتۆر ل مهیدانا فیردهوس هاتیه ههڕفاندن و تشتهك نهما ناڤێ دهولهتا عیراقێ و سهروهریا وێ جارهكا دى رێبازا بارزانى دگهل حاكمێ مهدهنیێ ئهمریكى (پۆل بریمهر) و جڤاتا حوكمى كهفتنه گهنگهشهكرنێ ل سهر دۆزا گهلێ كوردستانێ.
دیسان مێژوو دبێژیته مه رێبازا بارزانى شیان ببنه كار ئهكتهرێن سهرهكى د نڤیسینا دهستوورێ ههمیشه یێ عیراقا فیدرال و شیان (98%) مافێن گهلێ كوردستانێ ب ههموو پێكهاتێن وێ یێن ئاینى و نهتهوهیى ڤه مسۆگهر بكهن.
دیسا مێژوو دبێژیته مه پشتى پێشێلكرنا زێدهتر (55) مادێن دهستوورى جارهكادى رێبازا بارزانى میكانیزمهكا دى گرته بهر ئهوژى ریفراندۆما سهربهخوهیا كوردستانێ.
من دڤێت ل ڤێره دوهى و ئهڤرۆ پێگڤه گرێ بدهم ئهوژى:
ببێژم ئهرێ چ جوداهى ههیه د ناڤبهرا داخوازیێن شێخ عبدالسلامێ بارزانى و بارزانى نهمر د شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن دا و سهرۆك مهسعود بارزانى د دهستوورێ عیراقا فیدرال دا و سهرۆكێ پێشمهرگه د ریفراندۆما سهربهخوهیا كوردستانێ دا ل ڤێره بۆ مه دیار و ئاشكهرا دبیت، كو رێبازا بارزانى ئهڤه زێدهتر ل (100) سالانه ب بهردهوامى خهبات و تێكۆشینێ دكهن، ل پێناڤێ رزگارى و ئاخ و ئالا و سروود و بهایێن گهلێ كوردستانێ.
لهورا گهلهكا گرنگ و پێدڤى یه ههموو خهلكێ كوردستانێ (دوهى بخوینیت بۆ ئهڤرۆكه، داكو د سوبههى بگههیت).
ل دووماهیێ من دڤێت ببێژم هزار سلاڤ ل گیانێ پاكێ ههموو شههیدێن رێیا ئازادیێ بن، و سهروهرێ وان بارزانى نهمر و ئیدریسێ ههردهم ساخ.
من باوهریهكا ئێكجار مهزن ههیه، كو ل دهمهكێ نێزیك دێ گوهۆرینێن ل رۆژههلاتا ناڤین دروست بن و دێ سهر ئهنجام بهرههمێ زێدهتر (100) سالێن خهبات و بهرخودانێ و تێكۆشینێ د خزمهتا گهلێ كوردستانێ دا تهمام بن، ئهوژى راگههاندنا دهولهتا كوردستانێ یه، لێ ئهم ژدل پێدڤیى ئێكرێزى و ئێكدهنگیا گهلێ كوردستانێ ینه.
ب تنێ یا ماى ببێژم (59) سالیا شۆرهشا ئهیلۆلا مهزن پیرۆزه.