مایكرۆ و مایكرۆفیكشن خواندنه‌ك د چه‌ند ده‌قێن كورت دا
ئیسماعیل بادی
١ – ٢
دیرۆكا كه‌ڤنه شۆپان
(میشێل روبرتس) د پێشەكییا خۆ یا كورت و سەركەفتی دا بۆ كۆمەلا دێبۆرا لیڤی Levy یا ب ناڤێ «ڤۆدكا رەش Black Vodka» (2013)ێدا دبێژیت: «چیرۆكا كورت، ب كورتی و چڕییا خۆ، ل گەل سەردەمێ مە دگونجیت. ئەو ل گەل ئاستێ پویته‌پێدانا كورت یا خواندەڤانێ نوكە و ل گەل كەلێن و هه‌ستێن هشیاری و پارچەبوونا نوكە دگونجیت.»
ئەگەر ئەڤە بۆ چیرۆكا كورت راست بیت، ئەرێ دێ چ بۆ چیرۆكا گەلەك كورت یا باش بیت؟ ئه‌رێ ناڤدارییا زێدەبوویی یا چیرۆكێن مایكرۆ MICROFI CTI ON وەك ژانڕەكێ ئەدەبی یێ نوكە نیشانە، كو حەتا چیرۆكا كورت ژی نەشێت لەزاتییا ژیانا نوكە و زویكاتییا وێ ڤەگوهێزیت، كو تنێ فۆرمێن ڤەگێرانێ یێن بچویكتر دشێن گرنگییا مەزن یا نوكە و پاشەرۆژێ بگەهینن.
ئەگەر چیرۆكا كورت ئەڤرۆ، ژانڕێ ئەدەبی یێ سەرەكی بیت، ئەرێ دشێت چیرۆكا گەلەك كورت – چ د كتێبەكێ دا بخوینین یان ل سەر ئنتەرنێتێ، یا گونجای ل گەل مه‌دیایێن گوهۆڕی و لەزاتییا زێدەبوویی یا نوكە – ببیتە ژانڕێ ئەدەبی یێ سەرەكی یێ سوبەهی؟
ژ وێ باوەرییێ، كو چیرۆكا مایكرۆ ئێك ژ گەلەك رێكێن سەرەكی یە، كو ئەدەب پێ بزاڤێ دكه‌ت راستییێ بزانیت، رەخنەگرێن نوكە گەلەك جاران بزاڤێ دكەن ڕەهێن وێ چیرۆكێ د سەرۆكانییێن كەڤن دا ببینن.
ل گەل هەبوونا رێككەفتنەكا بەرفرەهـ، كو فۆرمێن مللی یێن زارده‌ڤكی وەك چیرۆك و چیڤانۆك و مه‌ته‌لۆكان یان تشتێن كویرتتر ژی وەك گۆتنێن پێشینان و سەربۆڕان، باب و كالێن چیرۆكا مایكرۆ یا نوكە نە.
چیرۆكا مایكرۆ یا نوی:
چیرۆكا مایكرۆ یا نوكە ب روهنی كویراتییا كەلاشتنا د ناڤبەرا فۆرمێن چاندی یێن «بلند» و «نزم» د جوانكاریێن نویخوازیێ دا دكێشیت. سەرەڕای «گەشەكرنا بەرچاڤ یا چیرۆكا كورت یان یا چیرۆكا گه‌له‌ك كورت» د گۆڤارێن سالێن بیستا و سیها و چلان یێن سەدێ بۆری دا، یان دبیت ژ بەر وێ، فۆرمێن ڤەگێرانێ یێن گەلەك كورت گرنگییەكا رەخنەیی یا مەزن وەرناگرن. به‌لێ ل گەل هندێ ژی، چیرۆكا مایكرۆ، د جهێ خۆ یێ پەراوێزكری دا د ناڤ ژانڕەكێ ئەدەبی یێ پەراوێزكری دا، یا دەرڤەی پیڤەرێن ڤەگێرانا نوكە، هێزەكا شرۆڤەكار هەیە، كو گەلەك جاران ل بەر دەرگەهێن تاقیكرنێ یێن پێشەنگییێ دادنن.
نموونەیێن چیرۆكا مایكرۆ یێن نویخوازی یێن ناڤدار ل دەمێن گرنگ یێن داهێنانا ڤەگێرانێ دەردكەڤن: شێوازێن ژ ڕادده‌كێ زێدە دووبارەكرنێ و راوەستانا نەرم د كارێ (جێرترود شتاین) دا یێ ب ناڤێ «سێ وێنەیێن وێنەكێشان Three Portraits of Painters» (1912)، رێكێن نەخشاندنا پەیڤی ڤەدكەت، كو تاقیكەرێن جودا وەك سامویل بێكێت Samuel Beckett و چارلز بێرنشتاین Bernstein لێكۆلین لێ كرین. د پەخشانا هشك یا كافكا Kafka دا یا ب ناڤێ «ل بەر یاسایێ» (1915)، كو پێشكەفتنەكا هزری دیاردكەت یا كو كارتێكرن ل هندەك نڤیسەران كرییە ژ خۆرخی لویس بۆرخێس Borges هەتا جی ئێم تزی Coetzee.
د تێكەلبوونا واتە و كارتێكرن و خەیالێ دا د هێمایێن پەیڤی یێن بچویك و چڕ یێن ڤێرجینیا وولف Woolf دا د كارێ وێ یێ (پشتی دەربڕینێ) دا یێ ب ناڤێ «شین و كەسك Blue and Green « (1921)، كو دەنگڤەدانا وێ د شێوازێن جۆراوجۆر دا دهێت وەك ل نك ئالان رۆب گریێ Grillet و جانێت وینتەرسۆن Winterson. و د نڤیسینا هێزدار و رویهن دا د «چیرۆكەكا گەلەك كورت» یا ئێرنێست هێمینگوای Ernest Miller Hemingway دا (1924) كو پێشبینیا كۆمەكا كاران دكەت ژ كێمكرنا رەیمۆند كارڤەر هەتا راستیخوازیا زێدە یا تاو لین Tao Lin.
بوونه‌كا نوی:
سەرەرای باوەرپێكرنا چیرۆكا مایكرۆ وەك فۆرمەكێ مللی یێ كەڤن و بەلاڤبوونا وێ یا تاقیكرنا نویخواز، به‌لێ بۆ ئاشۆپا ئەدەبی یا گشتی وەك ژانڕەكێ ئەدەبی یێ سەربخۆ ل دویڤ تاقیكرنێن سالێن پێنجی و شێستان دەستپێكر.
ژ ناڤ گەلەك كارێن جۆراوجۆر و بەرچاڤ یێن ڤێ قووناغێ، كو ب «گیانێ تاقیكرنێ و یاریكرنا ب پەیڤان» دلڤن، ئەم دشێین چیرۆكێن مایكرۆ د كۆمەلا «فیكسیۆنز» یا خۆرخی لویس بۆرخێس (1956) و كۆمەلا چیرۆكان «دەقێن بۆ هیچ» یا بێكێت (1950-1952) بخوینین.
ژ وێ چەندێ دشێین بێژین، كو زێدەبوونا فۆرمێن چیرۆكا مایكرۆ، ئێك ژ نیشانێن گوهۆڕینەكا ره‌وشه‌نبیری یا كویرترە، یا كو فەیلەسۆف ژان فرانسوا لیۆتار ئاماژە پێ كرییە د چارچۆڤێ پارچەبوونا ڤەگێرانا مەزن دا، یا كو ژ لایێ مێژوویی ڤە هاتییە سەلماندن، یا پێشكەفتنا مرۆڤایەتییێ بۆ گەلەك دەربڕینێن خۆجهی و دەمكی و دژبەر دەربارەی جیهانێ وەك ژ لایێ پراكتیكی ڤە دهێتە نیاسین.
ب ڤەگوهاستنا ڤێ بۆچوونێ بۆ وارێ ئەدەبی، بەلاڤبوونا فۆرمێن نوی، ئاماژە ب جۆراوجۆرییا ستراتیژییێن ڤەگێرانێ دكەت یێن پێدڤی بۆ مامەلەكرنێ ل گەل وی تشتێ، كو (ماكهێل) ناڤ لێ دكەت گوهۆرین د سەردەستییێ دا ژ جوانكارییا نویخوازییێ بۆ جوانكارییا پشتی نویخوازییێ.
دەركەفتنا فۆرمێن سەربخۆ و تایبەت یێن چیرۆكا مایكرۆ د وارەكێ ڤەگێرانێ یێ زێدەتر جۆراوجۆر دا نیشانا هەڤڕكییا بەردەوام یا لۆژیكا پێشكەفتنێ یا «بیلدونگ»ێ یە – دروستكرنا خودی یا سەربخۆ، یا كو رێكا خۆ یا نموونەیی د رۆمانێ دا دبینیت، یا كو دویڤ پێشكەفتن و گەشەكرنا پالەوانی دكەڤیت (بیلدونگسرۆمان).
هژمارەكا زێدەبوویی یا وەشانێن ناسكری پشتەڤانیێ ل فۆرمێن گەلەك كورت دكەن: هژمارا تایبەت یا چیرۆكێن گەلەك كورت یا كۆڤارا (ترای كوارتەرلی) ل سالا 1976ێ، كو كۆڤەر سەرنڤیسكارێ وێ بوو، ئێكەم هەولدانا سەركەفتی بوو بۆ كۆمكرنا ڤەگێڕانێن میناتۆری پێكڤە؛ د دەمەكی دا، كو نیویۆركەر پشتەڤانییا نڤیسەرێن گەنج یێن كێمكه‌ر كر وەك رەیمۆند كارڤەر و ئەیمی هامپل و ماری رۆبیسۆن و ئان بیتی و تۆبیاس وۆلف(1).
ئه‌ڤی جۆرێ چیرۆكێ، خۆدانێن وان ناڤێن جودا جودا ل سەر داناینە مینا پۆستەر، پۆستەرێن شیعری، کورتە ھەلبەست، دێرە ھەلبەست، هەناسە هەلبەست، وردەواله، شیعری بچووك، پێكه شیعر، خونچە شیعر، رستەی شیعریی، كورتیله شیعر، مینی جۆب و مایكرۆ جۆب.. هتد، کو کەس ژ خودانێن وان ئەزموونان نەشێت بێژیت ئەو هایکۆ بوون من نڤیسین(2).
دیسان چەندین ناڤێن دن ژی ھەنە کو ئەڤ چیرۆکە پێ دھێتە نیاسین و ل جیھانێ دبەڵاڤن، به‌لێ نکارین ب وڵاتەکیڤە گرێ بدەین وەکو:
چیرۆکێن خۆلەکی، چیرۆکێن بلەز، چیرۆکێن گەلەک بچووک، مایکرۆ چیرۆک، برۆسکە چیرۆک، پۆرترێت چیرۆک، دیمەنە چیرۆک، تابلۆ چیرۆک، ناڤێ گەلەک بەربەلاڤ کو پێتر ژ ناڤێن دی ھاتییە بکارئینان (چیرۆکێن گەلەک کورت)ە(3).
