مرۆڤ ب چاڤێن تاڕى تووشى وه‌همێ دبیت
پ.ه.د. نه‌زاكه‌ت حسێن
گه‌شه‌بوونا ب له‌ز یا ته‌كنۆلۆژیا و زانستى، زێده‌بارى كارئاسانیێ بۆ ژیانێ، دودلى و وه‌هم ژى بۆ ئاكنجیێن سه‌ر رویێ ئه‌ردى به‌رهه‌م ئینایه. ئه‌و ژى ب ئه‌گه‌رێ پێشبینی نه‌كرن و روی ب ڕویبوونا وێ گه‌شه‌یا ب له‌ز و داهێنان و روودانێن ژنشكان ڤه یێن ب كت و پڕان كو جیهانێ خوه بۆ به‌رهه‌ڤ نه‌كریه كو ڤێڕا بگه‌هیت و تێبگه‌هیت و سه‌ره‌ده‌ریێ د گه‌ل دا بكه‌ت.
د سه‌رده‌مێن ده‌ربازبووى دا، چه‌ندین جۆرێن په‌ژیكێن كوژه‌ك روى ل جیهانێ كربوون و ملیۆنان مرۆڤ تووش بوونێ، یان گیان ژده‌ست داینه، ب بێ هندێ كو ل وى سه‌رده‌مى دا هۆكار و چاره‌سه‌ریێن وێ ب ڕۆهنی هاتبنه زانین.
پسپۆڕ وه‌سا هزردكه‌ن كو چو ده‌مه‌كى وه‌كو نها زانست پێش نه‌كه‌فتیه، كۆڤید ـ 19 نموونه‌یه‌كێ دیارێ وێ پێشكه‌فتنا زانستى بوو، كو د ده‌مه‌كێ كێم دا هۆكار و شوینه‌وارێن وى و چاره‌سه‌ریێن وێ په‌ژیكێ هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ زۆر ب به‌راوردى ل گه‌ل ڕابردوویێ هاتنه ئاشكراكرن و د ده‌مه‌كێ كێم دا، چه‌ند جۆرێن ڤاكسینێ بۆ هاتنه به‌رهه‌مئینان.
یۆڤال نوح هه‌رارى دبێژیت: “ئه‌و راسته پشتى شۆڕشا پیشه‌سازى، سه‌ده‌یێ ٢١ باشترین سه‌ده بوویه بۆ مرۆڤایه‌تیێ، ل ٢٠٠ سالێن ده‌ربازبووى دا زۆر تشتێن گرنگ هاتینه رویدان، هه‌تاكو نها ژى هه‌ر رویدده‌ن، ژبلى كۆڤید ـ ١٩، مرۆڤ ل هه‌ر سه‌ده‌یه‌كێ پاراستیتره ژ نه‌خۆشیان. ته‌نانه‌ت ئه‌ڤ بسپۆڕه ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دكه‌ت، كو سه‌ده‌یێ ٢١ ژ ڕویێ پاراستنا مرۆڤى ڤه د وارێ نه‌خۆشیێ دا باشتر بوویه؛ خوه هه‌مى گیاندارێن دیتر ژى كو ژ رویێَ برسێ ژى ڤه. دیسا زێده‌دكه‌ت كو ئه‌وا كو ئه‌ڤرۆ دبینین مرۆڤ ژ برسان دا دمریت، ب هۆكارێ سیاسى ڤه دمریت، نه‌ك ب هۆیێ كێمیا خوارنێ، چونكو ل هه‌مى سه‌ده‌یێن دیتر زێده‌تر خوارن به‌رهه‌مهاتیه و داهێنان د به‌رهه‌مهێنانا خۆارنێ دا هاتیه‌كرن، ئه‌ڤێن هه‌نێ هه‌مى ده‌ستكه‌فت و سه‌ركه‌فتنێن زانستى یێن مه‌زنن، كو ب كێمى ڤه برس و نه‌خۆشینه یێن كو ل سه‌ر ژیانا مرۆڤى نه‌بنه مه‌ترسى. خوه ب ئارامترین سه‌ده ژى بۆ جیهانێ باس لێ دكه‌ن. ستیڤن پینكر دبێژیت “ئه‌ڤ سه‌ده‌یه ئارامترین سه‌ده بوویه د مێژوویێ دا كو توندوتیژی كێمتره ژ جاران”.
به‌لێ ل گه‌ل ڤێ هه‌مى پێشكه‌فتنا زانستى، ترس ئه‌وه پتریا بڕیاران ژ ده‌ست مرۆڤ ده‌ردچن و زانست بڕیارێ ل سیاسى و حوكمڕانان دده‌ت. ئه‌و شه‌ڕێن وێرانكه‌ر و مه‌زن یێن رابۆرى ب بڕیارێن سیاسیان بووینه، به‌لێ ژبلى زانستى و بایۆلۆجیان ئه‌ڤرۆ د ده‌سهه‌لاتا زانستى دایه، ئه‌ڤه ژى هۆكارێ دروستبوونا وه‌همه‌كێ یه ل لایێ جیهانێ و مرۆڤان، نه‌ك ته‌نێ د رویدانێن زانستى دا، به‌لكو پاشه‌رۆژا ژیانێ و ده‌سهه‌لاتا وه‌لاتانه.
زیره‌كیا ده‌ستكرد ژى شیان هه‌نه ڤێ وه‌همێ زێده‌تر بكه‌ت ب به‌رهه‌مئینانا جڤاكه‌كێ فره‌هێ و نه‌مه‌ركه‌زیه‌تكرنا دیمۆكراسیێ، ب ملیۆنان خه‌لكى ب كۆراهى و چاڤ تارى ڤه ئه‌ڤ وه‌همه بۆ حه‌قیقه‌تى گوهۆرى. ئه‌مریكا بهێزترین وه‌لات بوویه ب سیسته‌مێ ته‌كنه‌لۆژیا زانیاریان د مێژوویێ دا، به‌لێ هێشتا خه‌لكى هزره‌ك نینه كانێ كى دێ دبیته سه‌رۆكێ داهاتى یێ ئه‌مریكا؟ یان ئه‌رێ گوهوڕینا كه‌شوهه‌واى واقعه یان نه؟ ئه‌رێ ڤاكسین رێگریێ ل نه‌خۆشیێ دكه‌ت یان نه؟ ئه‌رێ ل پاشه‌رۆژێ چ نه‌خۆشى و په‌تایه‌ك دێ به‌رۆكا جیهانێ گریت؟ ئامرازێ نوى یێ زیره‌كیا ده‌ستكرد زۆر زۆر ب ده‌سه‌لاتتره ژ ئه‌وا نها هه‌ست پێ دكه‌ین و د ڤێ خه‌واریزمیكا نها ژێ دترسین.
ل سالا ١٩٤٥ ته‌كنه‌لۆژیا ئه‌تۆمى فیزیكى ئه‌م تێكیشكاندین، فایده ژى هه‌بوو، چونكو هارى مه‌كریه كو وزه‌ییا زێده‌تر بۆ چاندنێ بده‌ستبێخین، به‌لێ ئه‌ڤرۆ چه‌كه‌كێ ب كۆم ئه‌م تێكیشكاندین. كو مێشكێ مه و هۆش و جڤاكێ مه خاپوور كریه و به‌رپێن خوه نابینین، نزانین چ دهێته رویدان و چ ب سه‌ر دا دهێت. ژ وێ مه‌ترسیدارتر ژى، جوداهیا ئه‌تۆمى و زیره‌كیا ده‌ستكرد ئه‌وه، كو ئه‌تۆم نه‌شێت ئه‌تۆمه‌كا بهێز به‌رهه‌م بینیت، كو چ زیره‌كیا ده‌ستكرد شیانێن به‌رهه‌مهێنانا زیره‌كیا ده‌ستكرد ب هێزتر هه‌یه.
دڤێت ئه‌م بله‌ز بكه‌ڤین، پێش هندێ كو (A.I) كۆنترۆلێ ل سه‌ر مه بكه‌ت و ئه‌ڤێ گه‌شێ مه‌ند و هێدى لێ بكه‌ت، ئه‌گه‌ر نه‌شیێن وێ گه‌شێ بله‌زتر لێبكه‌ین (A.I) نه‌رمتر لێبكه‌ین، مرۆڤى وه‌خت نابیت كو تێبگه‌هیت كانێ ئه‌و چیه دهێته رویدان، خوه ئه‌گه‌ر ڤێ هێدیكرنێ دروست نه‌كه‌ین ژى، دێ دیموكراسیه‌تێ ژده‌ست ده‌ین، دیموكراسیه‌ت واته هه‌بوونا دانوستاندێ د ناڤبه‌را خه‌لكى دا ب هۆیێ زمانى، چونكو زیره‌كیا ده‌ستكرد شیان هه‌نه زمانێن مه هاك بكه‌ت، وه‌ختێ كو زمانان هاك دكه‌ت، دڤێت ئه‌و شیان ژى هه‌بن كو دانوستاندنا مه ژى رابوه‌ستینیت، نه‌مانا دانوستاندنێ ژى یانكو نه‌مانا دیمۆكراسیه‌تێ.
