مریێن ساخ و ساخێن مرى
مریێن ساخ و ساخێن مرى
( سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كاریا فرۆیدى)
د.نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
رێباز و قوتابخانێن ده‌روونناسیێ مرۆڤان ل دووڤ ساخله‌تێن ده‌روونى، جه‌سته‌یى، وژدانى، هه‌لچوونى و ب جۆر و ره‌نگێن جودا دابه‌ش و پۆلین دكه‌ن. ل تیۆره‌كا وه‌ك ئێنیگرام (Enneagram theory) دا، نۆشدارێ ده‌روونیێ ئه‌مریكى، كلۆدیۆ نارنجۆ ل دۆر گه‌له‌ك جۆرێن كه‌ساتیێ دكه‌ت، بۆ نموونه كه‌ساتیا چاكساز و بۆ نموونه ئاماژه‌ى (وۆلت بێرك رائۆل)، كه‌ساتیێ جوهى دكه‌ت یێ مال و سامانێ خوه هێلاى و خزمه‌تا وان جۆهیان دكر ئه‌وێن ژ ده‌ستێ نازیا قۆرتالبووى، و مه‌هاتما گاندى، ئه‌وێ بۆ سه‌ربخۆیا هندستانێ، خێزانا خوه هێلاى. خودانێ ڤێ كه‌ساتیێ شیانا كۆنتۆلا خوه یا هه‌ى، نموونه‌ینه، حه‌ز ژ باشتركرنا ره‌وشا ژیانا خه‌لكى دكن، رێكخستى دژین، هه‌ستیارن، زانا و كه‌توارن، ل سه‌ر پره‌نسیپێن جێگیر ره‌فتار دكه‌ن. سه‌ركردێن كوردان ب ڤى ره‌نگى هه‌بینه. شێخ عه‌بدولسه‌لام و بارزانیێ نه‌مر بۆ گه‌هاندنا ده‌نگێ نه‌ته‌وێ خوه رێیا مانونه‌مانێ هه‌لبژارت و هزاران كیلۆمتر رێك ده‌ربازكرن. سایكۆلۆژى سه‌دان ساله بزاڤا پۆلینكرنا كه‌ساتیا مرۆڤان ددت. زێده‌گۆتن نینه هه‌كه‌ر بێژین زه‌رده‌شتێ میدى، پیشه‌نگێ ڤێ كاروانێ یه، چونكى وه‌ك فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، فریدریك نیچه، دبێژت:” ئێكه‌م ده‌روونناسێ جیهانێ یه”. پۆلینكرنا دووانیا زه‌رده‌شتێ ئه‌شوویێ سپیتمان، به‌رى پترتر ژ 2500 سالان، هێڤێنێ گه‌له‌ك ژ پۆلینكرنێن نوكه‌یه. ئه‌ڤ هه‌مى جۆره پۆلینكرنه نیشادده‌ن هه‌ر گرۆپه‌ك د هنده‌ك ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیا وه‌كهه‌ڤن. دبیت ئه‌ڤه ده‌رگه‌هه‌ك بیت مرۆڤان ب ڤى ره‌نگى ب سه‌ر دو گرۆپان دابه‌ش بكه‌ین:
1ـ گرۆپێ ئێكه‌م یێ دشێت ناڤێ “مریێن ساخ” بۆ وان گونجاى بت.
2ـ گرۆپێ دوویه‌م هه‌ژى ناڤێ “ساخێن مرینه”.
گرۆپێ ئێكێ یێن ژپێخه‌مه‌ت مرۆڤاتیێ قوربانیێ بخوه ددن. پێغه‌مبه‌ر و هنده‌ك، فه‌یله‌سۆف و زانا و سه‌ركرده دكه‌ڤنه د ڤى ده‌ستكیدا. عه‌لى وه‌ردى د پرتووكا خوه یا بناڤۆده‌نگ (مه‌هزه‌لا عه‌قلێ مرۆڤان)، به‌رپه‌رێ 158، پشتا خوه ب قۆرئانا پیرۆزڤه گرێددت، و وه‌سا دبینت سوقرات پێغه‌مبه‌ره‌كێ یه‌ونانیه، خوه گۆرى مرۆڤ و نه‌ته‌وه و مرۆڤاتیێ كر. مرۆڤێن گرۆپێ دوویێ چ جاران نه‌شێن وى كارى بكه‌ن و نه‌ڤێت ژى. هه‌لبه‌ت نه‌گرنگه بێته سه‌لماندن ئه‌و په‌یمبه‌ره یان نه به‌لكو گرنگ ئه‌و خوانده‌ڤان بزانیت په‌یامبه‌ر دكه‌ڤنه د گرۆپێ ئێكه‌م و خزمه‌ت و ڤیانا مرۆڤان ل نك وان به‌ر هه‌ر تشته‌ك بى نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندى و تاج و ته‌خت. له‌وما دبینین وان چ تشته‌ك نه‌بى و دلێ نه‌دبره تشتێ خه‌لكێ و خه‌لك قوربانى خوه نه‌دكر، به‌لكو خوه قوربانى مرۆڤاتیێ كرن.
له‌وما ناڤێ ڤان مرۆڤێن وژدان ساخ، ساخێن مرینه، و دژین و ساخن، به‌لێ دزانن ئه‌و هه‌ر بێهنه‌كێ دڤیا بۆ مرۆڤاتیێ و نه‌ته‌وه و نیشتمانێ خوه مرنێ ب چاڤێت خوه ببینن. هه‌رده‌م ئاماده و به‌رهه‌ڤن مرنێ ل هه‌مبێزا خوه بگرن دا مرن ژ نیشتمان و خه‌لكێ دوور بكه‌ڤت. ئه‌و ب هه‌مى وێره‌كیڤه خوه ب مرى دبینن، به‌لێ پا د ساخن و د خه‌باتێدانه. پێشمه‌رگێ كوردستانێ، به‌رگریكه‌رێ جڤاك و جیهانێ، دكه‌ڤنه د ڤى گرۆپی دا. ئه‌وێن دلسۆز و پاقژ د كارێ خوه دا ئه‌ڤ گرۆپه‌نه. جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر بڕێڤه‌چوونا ریفراندۆمێ نیشان دا هێدى دۆزا كوردستانیان ب خوینێ و كوشتار و ئه‌نفالا ناگه‌هیته چ جهان به‌لكو دیمۆكراسیه‌ت پێدڤیه چاره‌سه‌ره‌كا دروست بیت. ئه‌ڤه ئه‌زموونه‌كه د ڤى ژیدا بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ په‌یدا نابیت. هنده‌ك یێن ل به‌ر مرنێ به‌لێ تا نۆكه ژى تێنیێت خوینڕشتنێنه.
لێ گرۆپێ دووهه‌مێ مرۆڤان خودان تایبه‌تمه‌ندیێن به‌روڤاژى ئێكه‌م ده‌سته‌كێنه. تێكده‌رێن بزاڤ و قه‌نجى و خه‌بات و كار و درووشم و هزر و ئارمانج و شۆلێ جوینێ ئێكه‌من. ب چاڤ ساخ و زیندینه. دلڤن و ” سه‌ر ره‌شن”، به‌لێ د راستی دا ” بێ كه‌له‌شن”، چونكى وژدان مرینه، و یێ وژدانێ وى مرى بت بخوه مرى دهێته هژماركرن. مریه‌كێ نه‌ڤه‌شارتى. ئه‌ڤ مرۆڤه ئه‌ون یێن دڤێت بگه‌هته هنده‌ك تشتان و جها، نه چونكى هه‌ژى وانه به‌لكو چونكى تنێ دلێ وى دچت بۆ وى بن و بۆ كه‌سێن دیتر نه‌بت. له‌وما بۆ ڤێ چه‌ندێ خه‌لكا دیتر وه‌ك پێستركه‌كێ بۆ خوه بكاردئێنت و به‌رپێن خوه داددت دا بگه‌هته یا وى دڤێت، و بۆ وى نه‌خه‌مه ب خیانه‌تكرن ل هه‌ڤال و دوست و كه‌سان چه‌ند كه‌س بنه قۆربانى. ل دووڤ باوه‌رێن ده‌روونناسان كاكلا حه‌سیدیێ و زێده‌خوازیێ هه‌ر ئه‌ڤه‌یه. بزاڤێ دكت ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت بگه‌هته وان، گرنگ گه‌هشتنه نه‌ك چاوانیا گه‌هشتنێ. قانوونا و بهایێن مرڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى گرنگ نینن. بۆ ڤى كارى ئاماده‌نه هه‌ر رێكه‌كێ بجه‌ڕبینن، چ ب خیانه‌ت ل مرۆڤاتیێ، و زمانلوسى و مه‌لاقى و دووروویێ و ل بن هه‌ر ناڤه‌كێ و هزر و درووشمه‌كى بت، ئاینى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و …هتد، بت، یان ب دره‌و و فرت و فێل و خاپاندن و ژناڤبرنا كه‌سه‌كى یان هزاران كه‌سان، چ ئه‌وێن ده‌وروبه‌رى خوه و هاریكارییا وى كرین و باوه‌رى پێ هه‌ى و چ یێن دوور، چ ب وێرانكرن هزاران گۆند و باژیران بت یان ب كۆشتن و ئه‌نفالكرنێ، یان ب هه‌ر رێكه‌كا د پیڤه‌رێ وژدانى دا نه یێ راست و نه ژى ره‌وایه. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه بى و چى؟ یێن به‌رى ته چ بر بن ئاخێ؟ كۆروشێ مه‌زنه شاهینشاهێ ساسانیێ ب بنیات كورد، ئه‌ڤ جیهانه هه‌مى ل به‌ر ده‌ستا بى، د دووماهیك وه‌سیه‌تا خوه گه‌له‌ك تشتان دبێژت و نه‌خاسمه ژى دبێژت:”…من ب زێڕ و زیڤڤه ڤه‌نه‌شێرن و نه‌كن بن ئاخێ. من وه‌كى خوه بكن د وێ ئاخا ئه‌ز ژێ په‌یدا بیم…”. ئه‌ڤ جۆرێ دووهه‌م ژ مرۆڤان، هه‌رده‌م و نه‌خاسمه نوكه گه‌فن ب سه‌ر مرۆڤاتیێ، چونكى ب سانه‌هى و بێ وژدانانه خوه دگوهۆڕن و ل سه‌ر ئێك رێباز و سۆزێ نینن، و هژمارا وان رۆژ ل دووڤ رۆژێ زێده دبت. ئه‌و بۆ دل و (نه‌فسا) خوه، یێن مرى دشێن هه‌ر تشت و كه‌سه‌كى بكنه پێخوارن و قۆربانى. د زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئه‌ڤ مرۆڤه نه‌ك ل سه‌ر جڤاكێ به‌لكۆ لسه‌ر ژۆ ژى ب مه‌ترسیدار دهێنه هژمارتن. ڤه‌كۆلینێن زانستى دره‌وكرنێ بۆ لایه‌نێ ده‌روونى ب زیاندار دهژمێرن. به‌لك ژیێ كه‌سه‌كى 30 سال بیت به‌لێ پێداگرى ل سه‌ر دره‌و و خیانه‌ت و ره‌فتارێن وه‌سا وى وه‌ك پیره‌مێره‌ك 60ـ70 سالى نیشا بده‌ن. چونكى ئه‌و د ده‌روونێ خوه دا نه‌یێ گۆنجاى و ناكۆكه و ئه‌ڤه كارتێكرنێ ل سه‌ر جه‌ستێ وى دكه‌ت.
فرۆید وه‌سا دبینت ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رهه‌مێت قووناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه 5 ـ 6 سالێن ئێكه‌من، تێ دا گرۆپێ ئێكه‌م ب پرۆسێسه‌ك دروستا په‌روه‌ردیی دا ده‌رباز بین، و به‌لێ گرۆپێ دووهه‌م ئه‌ون یێن ل بن گه‌فێن ژیانا وێ قووناغا ژیانێ ژ گه‌له‌ك پێدڤیاتیێن سۆزداریێ و نه‌خاسمه دلۆڤانیا ده‌یبابا بێبه‌هر بین، و ئه‌ڤ نه‌دلۆڤانیه بیه پشكه‌ك ژ كه‌ساتیا وان و هه‌مى ئه‌ڤ ره‌فتارێن تژى بێوژدانى د نۆكه‌دا به‌رهه‌مێ هنگینه و تۆلڤه‌كرنه‌كه ژ وێ شه‌پرزه‌یا ده‌روونیا ئه‌و تێدا دژیت.
مرۆڤاتى و خێزان و جڤاك و وه‌لات و په‌روه‌رده و زانست ئه‌ڤرۆكه پێدڤى هندێنه دلۆڤانیێ بكنه پشكه‌ك ژ پرۆگرامێ ژیانێ و خواندن و فێركرنێ، به‌لكۆ ب ڤى كارى و ره‌فتارا جوان و یا كو د مرۆڤێ جوینێ ئێكه‌مدا هه‌ى چه‌ند مده‌هه‌كى ب سه‌ر ژیان و شارستانیه‌تا مرۆڤاتیێ زێده ببت. ژبلى هندێ پێدڤیه تاكێن جڤاكێ هشیار بن و جوینێ ئێكه‌م بكه‌نه سیمبۆلێ ژیان و كار و خه‌بات و سیاسه‌تێ، و جوینێ دوویێ ب ده‌نگ و ره‌نگ و هزرێت خوه سزا بده‌ن، هه‌تا هه‌كه برایێ مرۆڤى بت، دا كه‌سه‌ك دیتر ئه‌و وێره‌كى ل ده‌ڤ په‌یدا نه‌بت ب ڤان ره‌فتاران زیانێ بگه‌هینته جڤاكێ.
