مـاف و ژیـێ زارۆی ب گـۆرەی یـاسـایـا چاڤدێریـا سنێلەیان
شڤان محەمەد سەلیم نێروەیی
ل دەستپێكێ فەرە بێژین كو ل گۆر دیتن و رامیاریا حوكمەتا هەرێما كوردستانێ، سەبارەت زارۆی و بەرپرسایەتییا وی د وان بارودۆخیێن ئەو تێدا دبۆریت، یێن ژیانا جڤاكی و رامیاری و گەشەكرن و شیانیێن وی یێن هزری و ئافراندی د ناڤ خێزانەكا ئێكگرتی و وەكو گەرەنتی ژبۆ تەمامكرنا كەسایەتییا وی تەمەنێ زارۆی.
چونكی تەمەنێ زارۆی د ڤێ قووناغێ دا تەمەنەكێ پڕ هەستیارە و بەری تەمەنێ (١١) سالیێ هند كارێن نەیاسایی ژێكجودا ناكەت و ئاستیێ وی یێ رەوشەنبیری ژی گەلەكێ كێمە.
لەوا ل هەرێما كوردستانێ ژیێ زارۆی ژبۆ بەرپرسایەتیێ هاتیە گوهۆرین، ب گۆر بەندێ (٣) ژ یاسایا چاڤدێریا سنێلەیان یا ئیراقێ یا هژمار (٧٦) یا سالا ١٩٨٣.
ئانكو ئێدی كار ب بەندێ (٣) و (٤٧/ بڕگەیا ئێك) ژ یاسایا ل سەری دیار ناهێتەكرن، و ل شوونا ڤان بەندان یاسایەكا نوو پەرلەمانێ كوردستانێ دەركریە یا هژمار (١٤) یا سالا ٢٠٠١، ئێدی ژییێ بەرپرسایەتییا زارۆی بۆ هەر تاوانەكێ، ژ (٩) سالیێ كرییە (١١) سالی، ئانكو ل هەرێما كوردستانێ هەر زارۆیەكێ دبن ژییێ (١١) سالیێ دا تاوانەكێ بكەت، سزایێ یاسایی بۆ نینە ئانكو ناچیتە د چاكسازیێ ڤە.
ب تنێ بەرپرسایەتییا سڤیل هەیە، ئانكو سەمیانێ وی بەرپرسە ژقەرەبۆیا وێ تاوانا وی زارۆی ئەنجامدایی، ئەڤە چونكی دێ هێتە هژمارتن ئێك ژ رێگریێن بەرپرسایەتییا یاسایی.
بەلێ ئەگەر ڤی سنێلەیی د ژییێ (١١) سالیێ دا تاوانەك ئەنجام دا، ل هەرێمێ دا هەر دو سزا بۆ هەنە سزایێ وەكو د چاكسازیێ ڤە و سزایێ سڤیل وەكو قەرەبۆیا وێ تاوانا وی ئەنجامدایی.
هەروەكو بەندێ (٢) ژ ڤێ یاسایێ دا هاتییە (داوایا سزای ل سەر وی كەسی ناهێتە بلندكرن، یێ كو ل دەمێ ئەنجامدانا تاوانێ، ژییێ (١١) سالی تمام نەكربیت).
بەلێ هەتا نوكە ژی ل ئیراقێ، ژییێ بەرپرسایەتییا یاسایی (٩) سالن ل گۆر بەندێ (٣) ژ یاسایا چاڤدێریا ناوجوانان (سنێلەییان) یا ئیراقی یا هژمار (٧٦) یا سالا ١٩٨٣.
ئانكو ل ئیراقێ هەكە زارۆیەك تاوانەكێ د ژییێ (٩)سالیێ دا ئەنجامبدەت، هەردو بەرپرسایەتی دكەڤنە سەر وی سنێلەیی یا سزایی و یا سیڤیل ژی.
یاسادانەرێ ئیراقێ گەلەك دوپاتی ل سەر گەرەنتییا پاراستنا ڤەكۆلینێ ل گەل سنێلێ مێرمندال كریە، ئەو ژی ل دادگەها ڤەكۆلینێ یا تایبەت ب سنێلەیی ڤە و پاشی دێ بۆ دادگەها تایبەت ب سنێلەییان ڤە هێتە رەوانەكرن.
هەروەسا یاسادانەرێ ئیراقێ ب تێكستەكێ گۆتیە, پێدڤیە پشكنینا زارۆی ژ لایێ جەستەیی ڤە بهێتەكرن و دویڤچوونا حالەتێ وی بهێتەكرن ژ لایێ جڤاكی و ژینگەها ئەو تێدا دژیت وكا چ گرێدانا وی ب وێ تاوانا هاتیە ئەنجامدان هەیە.
هەروەسا پەنجەمۆرێن زارۆیێ سنێلە ناهێنە وەرگرتن و ناهێتە رەوانەكرن بۆ دادگەها سنێلەیان، هەتا لێكۆلینا كەسایەتییا وی نەهێتە كرن ژ لایێ نۆژدارێ تایبەتمەند ڤە ژ لایێ مێشكی ڤە و تووڕەبوونێ ڤە و ل گەل پێرابوونێن دویڤچوونا وی ژلایێ جڤاكێ ڤە.
هەژی گۆتنێ یە ب گۆرەی بەندێ (٥٢/ بڕگەیا١) ژ یاسایایا چاڤدێریا سنێلەیان هاتییە: نابیت سنێلە ل سەر تاوانا سەرپێچییان بهێتە راگرتن ل چاكسازیێ، ب تنێ لسەر تاوانا كەتنێ و جینایاتێ.
ئەو ژی ب مەرەما پشكنین و لێكۆلینا كەسایەتییا وی، و ئەگەر نەشیان كەفیلەكێ (دەستەبەرەكێ) بۆ خۆ بینیت بۆ هەتا رۆژا دادگەهێ، وی دەمی دێ بڕیارا راگرتنێ هێتە جێبەجێكرن ل (مالا تێبینەران).
دیسا نابیت زارۆ بهێتە راگڕتن ل گەل كەسیێن ل سەر ژیێ (١٨) سالیێ دا و دادگەهكرنا سنێلەیی دێ هێتە كرن د روینشتنێن نهێنی دا ب ئامادەبوونا سەمیانێ وی یان ئێك ژ نێزیكێ وی، یان دادگەهێ دیت دوبارە پێداچوونێ بكەت سەبارەت ئامادەبوونا كەسێن پەیوەندیدار ب كاروبارێن سنێلەیی ڤە.
و ل گۆرەی بەندێ (٦٣/ بڕگەیا ١) یاسایێ دروست نەكریە و رێك نەدایێ راگەهاندن ناڤونیشانیێن سنێلەیی و ناڤێ قوتابخانێ و وێنەگرتن و هەر تشتەكێ دیتر كو ئاماژێ پێ بكەت.
ئەڤەژی ب مەرەما كو دوبارە چاكساز ببیت و بهێتە بەرهەڤكرن و بارودۆخێن وی بهێنە تەرخانكرن كو ڤێ تاوانێ و ڤێ ئەزموونا نەخۆشا ژیانا خۆ بۆ پاشەڕۆژێ ژبیر بكەت.
ل دوماهیێ هەژی ئاماژە پێكرنێ یە، سەبارەت چاڤدێریا پاشینە، بەندێ (٩٩) ژ ڤێ یاسایێ مەرەمێ پێ چاڤدێریا سنێلەیی یە پشتی ب دوماهی هاتنا ماوەیێ راگرتنا وی یە ل وێ قوتابخانا ئەو تێدا هاتیە راگرتن، داكو بهێتە ل گەل جڤاكی گونجاندن، دا نە زڤریتە تاوانێ ڤە.
دبێژنە ڤی جۆرێ سزایی سەبارەت سنێلەیی
(تەدابیر) زێدەباری مە سازیێن چاكسازیا جڤاكی هەنە یێن تایبەت ب سنێلەیی ڤە، ئەوژی قوتابخانا بەرهەڤكرنا(صبیان) و(فتیان)نان.
هەر وەسا ژ لایێ یاسایی ڤە دروستە زارۆ ژ (ولایە الولی) بهێتە وەرگرتن، ئەگەر هات و دادگەهێ دیت وەلی نەیێ چاكساز و بەرژەوەندخوازە ژبۆ زارۆی، یان یێ ب سازایێ تاوانەكا گرێدایی رەوشتی ڤە هاتیە سزادان.
ل دوماهیێ ژی مە دڤێت بێژین، كو ب راستی یاسایا چاڤدێریا سنێلەیان باشترین و جوانترین نموونەیە ژبۆ هەبوونا گەرەنتیێن یاسایی ژبۆ پاراستنا زارۆی.
