مـەژی، ئـەقـلانیەت و كـارەسـات
دانـا محەمـەد
گەلەك جاران مە گوه لێ دبیت كو..كەسەك یێ لێپرسینا خەلكی ل سەر نەزانینا وان دكەت و دانا بریارا ل سەر بنەمایێ هەست و سۆزان، و هندەك ژ وان دبێژن: ئەڤ خەلكە ژ هەژیە چ بهێتە سەری، ئەگەر لایەنێن سیاسی وان بكاردئینن یان زۆرداری ل وان دهێتەكرن ژهەژی نە، چونكی مرۆڤێ پشتبەستنێ ل سەر مەژیێ خۆ نەكەت بۆ هندێ باشە ببیتە بەندە. ل ڤێرێ دێ چەند پرسیارەكان كەم: ئەرێ ئەم شەڕێ نەزانینێ دكەین یان كەسێن نەزان؟ ب مخابنی ڤە كەسێن نەزان، ئەم دارێ دبرین بەس نە ب ره و ریشال ڤە. ئەرێ هەر كەسەكێ پشتبەستنێ ل سەر مەژیێ خۆ دكەت مرۆڤەكێ زانایە؟ د نوكە هەمی مرۆڤێن دونیایێ پێكۆلێ دكەن ب مەژیێ خۆ كونترۆلا هەر تشتی بكەن، چونكی ئەو یێ ب چاڤێن خۆ دبینن كو (مەژی) رۆلەكێ مەزن یێ دیتی د بابەتێن مەزنتر و گرنگتر دا وەك زانست و تەكنولۆژیا، بەلێ د سەر هندێرا دێ بینی بارا پتریا مرۆڤان نە لڤێرێ بەلكو ل جیهانێ هەمیێ نەزانینا وان گەلەك مەزنترە ژ چارەسەریان، و ئەڤە ب درێژاهیا مێژوویێ رەوشا مرۆڤان بوویە كو مرۆڤێن نەزان وەك رێژە پتر بووینە، و هشیاربن وێ هزرێ نەكەن كو ب نەهێلانا نەخوێندەواریێ دێ نەزانین ژناڤچیت. ئەرێ هەر بریارەكا ل سەر بنەمایێ هەست و سۆزان بهێتە دان بریارەكا خرابە؟ نەخێر چونكی ئەگەر مە رۆلێ هەست و سۆزان دا رەخەكی د دەمێ بریاردانێ دا لڤێرێ دبیت د دەرئەنجامێ بریارێ دا نەرازیبوونەك چێبیت، ئەوژی نەهێلانا روحیەتێ و رەوشت و وژدانێ. ئەڤ پرسیارە و بەرسڤە مەژیێ مرۆڤی دهەژینن ب هندەك گومانان ل سەر وێ زانین و بریارێن مە ل سەر بابەتان و خەلكی كو مە بەری نوكە هزردكر كو راستیێن رەهانە. ئەوا من دڤێت بگەهینم ئەڤەیە: دڤێت دل د ناڤبەرا مێشكی و دەستی دا بیت، مرۆڤ نەشێت دادپەروەریێ و ئاشتیێ د ناڤبەرا تەخ و چینێن جڤاكی دا بچەسپینیت بێی دلۆڤانی و لێكتێگەشتن. ئانكو مە مێشكەك دڤێت زانستی و هزرێ بكاربینیت د بەرژەوەندیا گشتی دا نە بتنێ یێن كەسۆكی، مە ئەو مێشكە نەڤێن یێن مرۆڤێن دەوروبەر ب بەندە قەلەمددەن و بەرپرسا ب خۆدا قەلەمددەن حاشا. هندەك مرۆڤان دڤێت هزر و زانست جهێ دینی بگریت، بەلێ دەمێ دبێژیێ: پا رەوشت و بها؟ ل ڤێرێ دەڤێ وان لاڵ دبیت. ل ڤێرێ ئەز نەهاتیمە رەخنێ ل ئەقلانیەتێ بگرم، یان پشتەڤانیا هەست و سۆزان بكەم، ئەز دزانم هەست و سۆزان گەلەك كارەسات ئیناینە سەرێ مە، بەلێ ئەزێ هاتیم رەخنێ ل ئەقلانیەتا رادەبەدەر و رەگەزپەرست بگرم، چونكی مێژوو بەلگەیە كو كارەساتێن ئەڤی جۆرێ ئەقلانیەتێ ل دویڤ خۆدا دئینن گەلەك كێمتر نینن ژ كارەساتێن هەست و سۆز دئینن؛ بەلكو توند و تیژترن. وەختێ مرۆڤ زێدەرەویێ د هەست و سۆزان دا دكەت بریارێن شاش ددەت و كونترۆلێ ژ دەستددەت و د هەمان دەم دا ئەقلانیەت ژی، ڤێجا گەلی مرۆڤان دەمێ هوین كەسەكێ دبینن یێ نەزانە بریاران ل سەر نەدەن زوی و ب دژی وان نەراوەستن و شەڕێ وان نەكەن، بەلكو دەستێ وان بگرن و ژ تاریاتیێ بینە دەر، ما بۆچی ئەم حەژ زارۆكا دكەین؟ چونكی دنەزانن و بێگونەهن، هندەك ژ ڤی خەلكی ژی دبیت گونەها وان بتنێ ئەو بیت كو د نەزانن، ئەرێ ئەگەر مرۆڤی پەروەردەكا باش وەرنەگرتبیت ژلایێ خێزانێ و قوتابخانێ ڤە و ژینگەها مرۆڤی یا هاریكار نەبیت و هەتا جڤاك ژی ژ مرۆڤی خرابتر بن و پێكۆل بهێنەكرن كو مرۆڤ نەزانتر لێبهێت، ئەرێ گونەها ڤی مرۆڤی وەكی یا ویە ئەوێ د ڤان هەمی قووناغان دا نەبووری و بوویە مرۆڤەكی نەزان؟ ما هەمی نەزان وەكی ئێكن؟ ئەرێ هەمی نەزان ب حەزا خۆ دهەلبژێرن كو ببنە مرۆڤێن نەزان؟ و نەشەڕمە ئەگەر ئەز بێژم هوین كینە هەتا لێپرسینێ ل گەل نەزانان بكەن؟ ئەرێ د بنەرەت دا هوین د زانانە؟ یان ژی هەما وەكی بەبەغایان هەوە ئەڤ ئاخفتنە ب دەڤێ خۆ گرتینە؟ دبیت رۆژەكێ لێپرسین ل گەل نەزانان بهێتەكرن ل سەر نەزانینا وان ژلایێ خۆدێ ڤە، بەلێ دێ هین وەكی خودێ دادپەروەر بن؟ و دێ هەمی بارودۆخێن ئەڤ مرۆڤە تێدا بۆری بەرچاڤ وەرگرن؟ ئەڤجا ئەڤە نە چارەسەریە گەلی برایان، نابیت ئەو هزرێن تە باوەری ب راستیا وان هەی تو دەربرینێ ژێ بكەی وەكی كا چاوا تە بڤێت، بەلكو دڤێت وەسا دەربرینێ ژێ بكەی كو بۆ خەلكی ژی باوەریێ چێكەی كو ئەڤ رێكا تو ل سەر دچی رێكا راستە و هندەك جاران دبیت هزرا تە یا دروست بیت و تو ل سەر رێكا درۆست بی، بەلێ شێوازێ تە یێ شاش بیت.
