مه‌ترسى ژ په‌كه‌كێ یه یان ژ سه‌رژمێریێ؟
ژ 19ى ڤێ ئیلۆنێ وه‌ره ده‌ستهه‌لاتا دیفاكتویا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ده‌ست ب “سه‌رژمێریه‌كا سه‌رانسه‌رى” كریه. دگه‌ل ڤێ ده‌ستپێكرنێ گومان و مه‌ترسیێن پڕانیا هێزێن كوردستانى ل رۆژئاڤا هاتنه زمان. دێ پێداچوونه‌كا هوور ل سه‌ر بابه‌تێ ڤان مه‌ترسیان كه‌ین و دێ كه‌ینه چه‌ند جۆر:
جۆره‌كێ مه‌ترسیان، ڤه‌دگه‌ریت بۆ مه‌ترسیا كوردێن رۆژئاڤا ژ مێژوویا سه‌رژمێریان بۆ ڤى پارچێ: یه‌كه‌م سه‌رژمێری فره‌نسیان ل سال 1932ێ ل سووریا ئه‌نجام دا كو وى سه‌رده‌مى سووریا داگیركریا (مستعمرا) فره‌نسا بوو و مه‌ره‌م ژێ، وه‌كو كورد دبێژن، كێمكرنا ژمارا كوردان بوویه ل پارێزكه‌ها حه‌سه‌كه به‌رامبه‌ر ژمارا كرستیانان. و مه‌ترسیا مه‌زن ژ سه‌رژمێریا به‌عسیان بوویه ل سالا 1962ێ گه‌له‌ك كورد ژ مافێ وه‌لاتیبوونێ هاتنه بێ به‌هركرن ل وى ده‌مى.
جۆرێ دویێ یێ مه‌ترسیان ژ وى لایه‌نى دهێت، ئه‌وێ بریارا سه‌رژمێریێ دایى و ئه‌نجام دده‌ت؛ په‌كه‌كه و هه‌ڤال به‌ندێن په‌كه‌كێ. ئه‌ڤێ پارتێ ل هاڤینا سالا 1996ێ وه‌كو پارتا به‌عسا عه‌ره‌بى حوكوم دا و گۆت كورد ل سووریێ مهاجرن (په‌نابه‌ر) ژ پارچێن دى یێن كوردستانێ قه‌ستا وى وارى كریه. ئه‌ڤجا ئه‌ڤ پارته (په‌كه‌كه) ب هندێ دهێته نیاسین كو چارا كوردان د پرۆژه‌كێ نه‌ته‌وه‌یى دا نابینیت و دڤێت سه‌رژمێرى بگه‌هیت وێ ئه‌نجامێ كو كورد ملله‌ته‌كه ژ ملله‌تێن باكورێ سووریا، نه‌كو ملله‌تێ مه‌زنێ خودان خاكه ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ.
جۆرێ سیێ ژ مه‌ترسیان تایبه‌تن ب شێوێ ده‌ستپێكرنا راپرسیێ: ده‌ستپێكرنه‌كا نهێنى و بێ كو خوه ئاماده‌كرن بۆ هه‌بیت یان ژى لایه‌نێن سیاسیى د بریار و خوه ئاماده‌كرنا پرۆسێ دا به‌شدار بن.
جۆرێ چارێ ژ مه‌ترسیان تایبه‌تن ب ڤان كاودانێن نها رۆژئاڤایێ كوردستانێ تێدا دژیت؛ كاودانێن شه‌ره‌كێ دژوار و سه‌رانسه‌رى ل سووریێ و ڤاله‌بوونا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ كوردان د به‌رامبه‌ر دا حه‌واندنا عه‌ره‌بێن ژ شه‌ر دره‌ڤن ل ڤى پارچه‌یێ: ژ رۆژا په‌كه‌كێ ده‌ستهه‌لاتا خوه رێڤه‌برنێ ب شێوه‌یه‌كێ ئاشتیانه و ئێمناهى ژ پارتا به‌عسا عه‌ره‌بى سوورى وه‌رگرتى پرۆسا ڤاله‌كرنا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ كوردان ده‌ست پێ كریه: نێزیكى (300) هزار كورد بۆ باشوورێ كوردستانێ، (100) هزار بۆ تركیا، (15) هزار بۆ لبنان، (200) هزار بۆ ئورۆپا. مه‌ترسیه‌ك ژ دل هه‌یه ئه‌نجامێن راپرسیێ ببن دیكومێنت د خزمه‌تا پرۆژه‌ی دا، كو كورد ل رۆژئاڤا كه‌مینه و مهاجرن و به‌سى وایه د “كانتونێن ده‌موكراتیك” دا هنده‌ك مافێن مرۆڤایه‌تى بده‌ست ڤه بینن.
جۆرێ پێنجێ یێ مه‌ترسیان ئه‌ون كو سه‌رژمێرى ببیته ئامیره‌تێ چه‌سپاندنا عه‌ره‌بكرنا رۆژئاڤایێ كوردستانێ: پشتى سه‌رژمێریا به‌عسیان ل 1962ێ و ل گۆر پرۆژێ محه‌مه‌د ته‌له‌ب هلال كه‌مه‌را عه‌ره‌بى ل دۆر خاكا كوردان هاته زڤراندن ئه‌ڤجا ب بهانا په‌یداكرنا چارا عه‌ره‌بێن “المغمورین” گوند و كۆمله‌گه‌هـ بۆ عه‌ره‌بان د ناڤ جه‌رگێ رۆژئاڤایێ كوردستانێ دا هاتنه چاندن، ئاقار و خاكا كوردان هاته ده‌سته‌سه‌ركرن و بوویه خه‌لات بۆ ڤان عه‌ره‌با. پشتى وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتێ ژ به‌عسیان عه‌ره‌بێن مه‌غمورین بوونه به‌شدارێن په‌كه‌كێ د رێڤه‌برنێ دا، ب تایبه‌ت د ئاسایشێ و خالێن كونترۆلا باژار و رێباران دا و د به‌رامبه‌ر دا په‌كه‌كێ رێك گرت كو كه‌سه‌ك داخوازا گوند و ئاقارێ خوه بكه‌ت. د سه‌رژمێریا ل ڤان رۆژان دا دهێته ئه‌نجامدان ره‌فتارا خوه‌جهان دگه‌ل عه‌ره‌بێن مه‌غمورین دهێته كرن.
جۆره‌كێ مه‌ترسیان ب لایه‌نێ ئێمناهى ڤه گرێدایه، ب تایبه‌ت ژ لایه‌ن جحێلێن رۆژئائاڤا ڤه: گه‌نجێن كورد ل ڤى پارچێ نه‌كو ترسوكه‌رن له‌وا ژ عه‌سكه‌ریا زۆره‌ملێ یا په‌كه‌كێ دره‌ڤن. كه‌س نه‌بیت دڤێت په‌كه‌كه شه‌هده‌كیا مێرخواسیا ڤان گه‌نجان بده‌ت، ل ده‌ستپێكا ڤێ پارتێ و تا رۆژا وه‌رگرتنا ده‌ستهه‌لاتێ ژ پارتا به‌عس خوینا پێنج تا (6500) ژ ڤان گه‌نجان د ناڤ په‌كه‌كێ دا هاتیه رژاندن. ته‌نانه‌ت ده‌ستپێكا راپه‌رینا كوردێن سوورى ب “ته‌نسیقا گه‌نجان” ده‌ست پێ كر. هێزا رۆژ ژى ژ گه‌نجێن نه‌به‌زێن رۆژئاڤایه و پێشمه‌رگێ كوردستانێ شاهدێن مێرخاسیا ڤێ هێزێ نه. گه‌نجێن كورد ب رێژا 90% ژ عه‌سكه‌ریا زۆره‌ملی یا په‌كه‌كێ دره‌ڤن ژ به‌ركو ئه‌و دبێژنێ ئه‌ڤه شه‌رێ “بالوكاله” یه. مه‌ترسى هه‌یه سه‌رژمێرى ببیته ئامیره‌تێ په‌یداكرنا گه‌نجێن خوه ژ شه‌رێ بالوكاله ڤه‌دزین.
پارتێن سیاسى ل رۆژئاڤا كوردستانێ مه‌ترسى هه‌یه سه‌رژمێرى ببیته بنگه‌هـ بۆ هه‌لبژارتنێن داهاتى و دبێژن هه‌ر هه‌لبژارتنه‌كا دبن ده‌ستهه‌لاتا تاكر‌ه‌وا په‌كه‌كێ ڤه بیت ته‌نێ دێ خزمه‌تا ڤێ پارتێ كه‌ت و ئه‌ڤ پارت رێ ناده‌ت چ پارتێن كوردستانى ، ئه‌گه‌ر نه دبن سیبه‌را وێ دا كار بكه‌ن.
ئه‌ڤ گوتارا گرنگیا سه‌رژمێریان بۆ وه‌لاتان دزانیت لێ ل سه‌ر نه راوه‌ستا چونكه ئه‌ڤ سه‌رژمێریا باس ژێ دهێته كرن ژ لایه‌نه‌كی ڤه ل سه‌ر دیكومێنتێن به‌عسیا دهێته بنیات دانان، ئه‌و دیكومێنتێن به‌عسیان ب دلێ خوه و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا سیاسه‌تا خوه ده‌ركرین و ژ لایێ دیڤه ل سه‌ر بنیاتا گۆتوى گۆت دهێته بنیات دان. وه‌لات ڤاله‌یه خه‌لك ژ ترسا ره‌ڤى یه، مادێ پرسیاران بۆ داتایێن سه‌رژمێریێ ژ كێ كه‌ى؟
* ماسته‌ر ل رۆژهه‌لاتناسى و زانستێن سیاسى
