مووسل د بیردانكا كوردى دا
محسن عه‌بدلره‌حمان
مووسل نه‌تنێ باژێرێ فره‌نه‌ته‌وه و ئۆلی یه، به‌لكو بنگه‌هه‌كێ سه‌ره‌كیێ هه‌ڤدژیانه، چه‌ند دێر و مزگه‌فت و مه‌زار و ئارامگه‌هێن چاكان لێ هه‌نه، چه‌ندین جاران هند كه‌ساتیێن نڤشپه‌رێس لێ دیاربوونه، مووسل نه هه‌ما باژێرێ هه‌ڤڕكیێن كورد و ئه‌ره‌بانه، به‌لكو خالا ڤێككه‌فتنا دوو كلتور و ئه‌قلییه‌تانه، هه‌ڤڕكیا هه‌رده‌میا چیا و بیابانێ كو ب هزاران ساله چه‌ند (به‌ره‌ك و گومتله‌ك ل تێك هه‌لنگڤتن) ژ بیابانێ لێهمشته‌كا كۆچبه‌ران به‌ر ب وارێ ئاڤ و چه‌روانێ ده‌ردكه‌ڤیت، ئه‌وێن هه‌ر جهێ ره‌شمالێن خوه لێ ڤه‌دان ده‌ملده‌ست ب ناڤێ خۆدێ ده‌ست ب ئه‌ره‌بكرنا ئاخ و مرۆڤان دكه‌ن.
مامۆستا دكتۆر (عبدالفتاح علی بوتانی) د په‌رتووكه‌كا خوه دا یا ل ژێر ناڤێ (صفحات من الژاكره الموصلیه) كو ژماره‌كا بابه‌ت و گوتار و دیدار و بابه‌تێن ل دۆر مێژوویا نێزیك یا مووسل ب خۆڤه دگریت، ئه‌ڤه راستییه دوپاتكر، په‌رتووك ژ (708) لاپه‌ران پێكهاتیه و ل سالا 2017 ێ ژ لایێ ئه‌كادمیا كوردی ڤه هاتیه وه‌شاندن، ئه‌ڤه ژبلی ناڤه‌رۆكێ كو پاشكۆیێ وێ ب (112) به‌لگه‌نامه‌یێن فه‌رمی و كه‌سی هه‌ڤپێچكریه.
ل په‌ی خواندنا من بۆ ڤێ په‌رتووكێ دیاربوو، كو ئه‌ڤه په‌رتووكه‌كا ئه‌كادیمى و ژێده‌ره‌كێ هه‌ره باشه بۆ كوردێن ل سه‌ر مافدارى و هه‌بوونا كوردان ل مووسل ب گومان، دیسا باشترین به‌لگه‌یه ل سه‌ر كوردبوونا مووسل بیێ مانده‌لكرنا مافی پێكهاته‌یێن دی یێن نه‌ته‌وه‌یی و دینی، هه‌روه‌سا د پشت رێزان دا ئه‌گه‌ری شۆفینیا نه‌ته‌ویی یا ئه‌ره‌بێن مووسل و دوژمناهیا وان یا بێسنۆر بۆ كوردان هه‌ر د كه‌ڤن دا دهێته زانین.
ـ كوردبوونا مووسل
ب پێشه‌كیه‌ك بله‌ز ده‌ستپێدكه‌ت ده‌مێ سه‌ركرده‌یێ گریكی (زه‌ینه‌فون، 401 پ. ز) ناڤێ باژێرى ب (مووسلا) دایه نیاسین، و (درایڤر) ی ل دۆر نڤیسی یه: (مووسل ژ دوو تاخان پێكدهات، تاخێ ئێكێ كوردێن زه‌ره‌ده‌شتی و تاخێ دى فه‌له‌یێن كوردێن یه‌عقوبی) یه، دا پشتی هاتنا ئیسلامێ كۆچكرنا ئه‌ره‌با بۆ مووسلێ ده‌ستپێبكه‌ت، كو مێژوونڤێسێ مووسلی (سه‌عید دیوه‌چی) دبێژیت: خه‌لكێ گزیرتا ئه‌ره‌بی چه‌ند هشكه سالیێ وارێ وان ڤه‌گرتبا، یان شه‌ر د ناڤبه‌را دوو هۆزان دا رویدابا، دا ل دویڤ ئاڤ و چه‌روانی به‌ره‌ڤ باكووری خوه خشینن، كو زه‌ڤیێن پێت و ئاڤه‌كا مشه و سه‌قایه‌كێ هین ددیت)، ئه‌ڤه یا به‌رده‌وامبوو تاكو مووسل ل سالا (1516 ز تا 1918 ز) كه‌فتیه ژێر ده‌ستهه‌لاتا داگێركاریا ئوسمانی.
ل دویڤ به‌لگه‌یێن دكتۆری ئیناین ل سالا 1931 كو دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا ئیراقێ یه، ئێك گوندێ ئه‌ره‌با ل رۆژهه‌لاتێ مووسل نه‌بوو، ل (1933) یێ ده‌ڤه‌را (ئینس پێخه‌مبه‌ر) نه‌دگه‌ل مووسلێ بوو، ل دویڤ ئامارا شاره‌وانییا مووسل تنێ (64) خانی لێ هه‌بوون، دیسا جه‌نه‌رالێ بریتانی (ساندرسن) ل 22 ئادارا 1921ێ د گوتارا خوه دا ل ده‌مێ ڤه‌كرنا پرا ئاسنی گوت: (ناهێته ڤه‌شارتن كو ئه‌ڤ پره دێ بیته خه‌له‌كه‌كا گرنگ د خه‌له‌كێن گه‌هاندنێ دا د ناڤبه‌را وه‌لاتێ كوردستان و ئیراقێ دا ….).
بۆچوونا چه‌ند مێژوونڤێس و گه‌ڕۆكان ل دۆر كوردبوونا مووسلێ ژ وان : (الازدی، 945ز مریه) و (مسعودی، 956ز مریه) و (ابن حوقل، 977ز مریه) و (الانصاری، 1327ز مریه) ئه‌ڤان نڤێسییه هه‌ر ژ كه‌ڤن دا كورد ل مووسل و ده‌وروبه‌ران بوون، لێ (بن خلدون، 1406ز مریه) چیایێ حه‌مرین ب چیایێ كوردان ناڤكریه، دیسا گه‌ڕۆكێ هۆله‌ندی (لیۆناردو راوولف) ل سالا 1575 سه‌ره‌دانا مووسل كریه و دبێژیت: (مووسل دكه‌ڤیته وه‌لاتێ كوردان). له‌ورا ل سه‌رده‌مێ ئوسمانیا ئێكه‌م میر ل سه‌ر مووسل هاتیه دانان (میر به‌در) ژ بۆتان بوو، و كوردان به‌رده‌وام ده‌ستهه‌لات ل مووسل كریه، تا مالباتا جه‌لیلى 1834ز، كو خێزانه‌كا كوردێن فه‌له‌بوو، ژ ئامه‌دێ هاتبوونه مووسل، هه‌روه‌سا ل دویڤ گۆتنا گه‌ڕۆك (ئولیا چه‌له‌بی) كو ل سه‌ر ده‌مێ وی كوردستان ژ نه‌ه ویلایه‌تان یا پێكهاتبوو، كو ئێك ژ وان ویلایه‌تان مووسل بوو. هه‌روه‌سا دكتۆرى ئاماژه ب رۆلێ چه‌ندین كه‌ساتیێن كورد كریه وه‌كو (محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گ) و (ره‌فیق حلمی) و هه‌لویستێ نوونه‌رێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژ دۆزا كوردی ل جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ (1925 ـ 1945).
ـ مووسل بنگه‌هێ ئیسلامییان
د لاپه‌رێ (113) دا دكتۆرى رۆناهى به‌ردایه سه‌ر رۆلێ بزاڤێن ئیسلامی ل مووسلێ و چاوانیا بكارئنانا دینى بۆ دژایه‌تیا كوردان، ب تایبه‌ت (كومه‌له‌یا برایێن موسلمان) و دیاردكه‌ت كو مووسل ل داویا چه‌رخێ نۆزدێ بنگه‌هێ سه‌ره‌كیێ بزاڤێن سه‌له‌فی یێن (شێخ عبدالله النعمه) سه‌ركێشیا وان دكر بوو، و شێخ (محمد عبدالوهاب، 1794 مریه) ل مووسلێ بوو، ئه‌ڤه هه‌می رێكخوشكه‌ربوون كو بانگخوازیا (اخوان مسلمین) ژ هه‌مى ئیراقێ جهێ خوه ل مووسلێ بكه‌ت، ل سالا 1942 ێ گۆڤارا (اخوان مسلمین) یا میسرى دگه‌هیته باژێری و ل په‌رتووكخانه‌یا دهێته فرۆشتن، د هه‌مان سالێ دا (محمد محمود الصواف) تایه‌كێ ئیخوانان ل مووسل دامه‌زراند، هه‌روه‌سا مووسل ئێك ژ بنگه‌هێن سه‌ره‌كیێ هنارتیێن مزگیندارێن ئه‌ورۆپی لێ دچالاكبوون، ده‌مێ ئه‌ڤه هه‌لویستێ ئیسلامیان هه‌مبه‌ر كوردێن مه‌سلمان بیت، كو هژمار كوردان و هێزا گه‌له‌ك بوو، ئه‌رێ كاودانێ به‌لنگازێن جۆهى و فه‌له‌یان د ده‌ست ئه‌ره‌بێن سوننه دا، به‌لكو موسلمانێن ئه‌ره‌بین ژ ئۆلزایا شیعه چاوابوو!؟
دیسا نڤیسه‌ری بیاڤه‌كێ باش دایه (حزبا كومۆنیست ـ شوعی ـ یا ئیراقێ)، چاوا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا ئه‌ره‌بی ب ناڤێ ئیسلامێ هێرشكریه سه‌ر كومۆنیستان، ئه‌و ئیسلامیێن نه‌شیاین ره‌خنێ ل نشتیمانپه‌روه‌ریا كومۆنیست و پارتى یا بگرن، له‌ورا په‌نابره به‌ر پرۆپاگانده و به‌لاڤكرنا نۆچه‌یێن دره‌و ل دۆر كریارێن كومۆنیستان یێن ب دژى دینی داینه‌نیاسین، له‌ورا خه‌لك رابوون و داخوازا پێگریێ ب دینێ ئیسلامێ كر و به‌ره‌ڤ مزگه‌فتان چوون دا گۆهداریا گۆتارێن دژی كومۆنیستان بكه‌ن، سه‌ربارێ كو كومۆنیستى ل جه‌م خه‌لكێ مووسلی یا به‌رنیاس بوو، چنكو كومۆنیست هه‌ر ئه‌و خه‌لكێ وان بوو، كو چجاران ب ئاشكرای كومۆنیستان هێرشی دینی نه‌كربوو، و هه‌ستێ ئۆلداران نه ئازراندبوو، چنكو ئه‌و دا ب خرابى بۆ زڤریت و ب دژی وان بوو، هه‌لبه‌ت خالا سه‌ره‌كی یا هه‌ره‌شه‌یێ ل سه‌ر بزاڤا كومۆنیستى ژی بابه‌ته‌كێ سه‌ره‌كى مه‌سه‌لێن ره‌ۆشتی بوو، ئانكو (ژن)، له‌ورا ئه‌وان هنده‌ك درووشمێن ئازرێنه‌ر بۆ خه‌لكێ ساده بلندكرن، ئه‌وا چجارا كومۆنیستا ئه‌و خوه یا نه‌كرى و نه‌گۆتى، به‌لكو ئه‌و ژ پرۆپاگنده و چێكرنا ره‌وتێ ئیسلامى بوو، وه‌كو (ئێدی هه‌ڤژینی نینه، لازواج بعد الیوم) و (هه‌ڤژینیا فیدرالی، الزواج الفدرالی) و (پشتی هه‌یڤه‌كێ نینه مه‌هر و قازی دێ هاڤێژنه روباری دا، بعد الشهر ماكو مهر والقاچی نژبه بالنهر)، ئه‌ڤه سه‌ره‌ده‌رى و نه‌ریتێ ئیسلامیانه، كو پێش ماوه‌یه‌كێ كێم بنگه‌هێ زه‌ره‌ده‌شتی ئه‌وێ ل دهۆكێ ب شێوه‌كێ فه‌رمی هاته‌ڤه‌كرن، لێ هه‌ر زوی ئیسلامیان هه‌ره‌شه‌لێكر و ب به‌دره‌ۆشتیێ تاوانباركرن، كو ئۆلا زه‌ره‌ده‌شتى رێكێ دده‌ت (كوڕ دایكێ و برا خویشكێ ماره‌بكه‌ت)! ئه‌ڤه ل جهێ ره‌خنه‌یێ ئاراسته‌ى رێسا و رێنمایێن دینێ زه‌ره‌ده‌شتى بكه‌ن!
دیسا ئاماژه‌كره ئه‌گه‌ر و پالده‌رێن ئاشكرا و ڤه‌شارتى ل پشت روودانێن خویناوی یێن بزاڤا شه‌وافی و ئه‌نجامێن وێرانكه‌رێن ل په‌ی خوه هێلان!
ب ناڤێ دینى ره‌وتێ ئیسلامى كارتێكرنه‌كا نه‌رێ ل سه‌ر گه‌له‌ك كوردان هه‌بوو، و تا نها یا به‌رده‌وامه، بۆ نموونه د لاپه‌ره 351 دا: (ئیسماعیل سه‌عید ئاغا دۆسكى خویندكارێ ناڤنچیا ـ الغربیه ـ ل سالا 1940ێ، ده‌مێ ل دۆر كوردینیێ د گه‌ل هه‌ڤكارێ خوه (غصوب شیخ صالح) ئاخفتى! (غصوب) دبێژیتێ: (چاوا ژ ئه‌ربا ڤه‌ببین و دینێ ئیسلامێ و قورئانا پیرۆز بهێلین)!؟ تا نها ژى ئه‌ڤ عه‌قلییه‌ته یا به‌رده‌وامه، كو گه‌له‌ك كورد ئه‌ره‌با وه‌كو نه‌ته‌وه و ئیسلامێ وه‌ك دین، ب ئێك تشت دهژمێرن!
• چالاكیێن كوردان یێن سیاسى و ره‌ۆشه‌نبیرى
ده‌مه‌كێ زوی كوردان كومه‌له و رێكخستنێن سیاسی دامه‌زراندن، ل ده‌مێ ئه‌ره‌بێن مووسل پشتی بزاڤا دستوری 23 تیرمه‌ها 1908 تایه‌كێ (جمعیه الاتحاد والترقی) یا تركی ڤه‌كری، كوردان ل 11 كانونا ئێكێ 1908 تایه‌كێ كومه‌له‌یا كوردی (كورد ته‌عاون و ته‌رقی جه‌معیه‌تی) دامه‌زراند ، دیسا به‌لگه‌نامه‌یێن بریتانی ئاشكه‌را دكه‌ن، كو خوینكارێن كوردێن مووسلێ كومه‌له‌یه‌ك ب ناڤێ (هیڤی) ل سالا 1910ێ دامه‌زراندیه، هه‌وه‌سا خویندكارێن كورد ل سالا 1939 ێ كومه‌لا دوویێ یا ب ناڤێ (برویسى ـ الصاعقه) ل مووسل دامه‌زراند،
ل دۆر بزاڤا ره‌ۆشه‌نبیری ئاماژه‌كریه كو ئێكه‌م رۆژنامه‌یا (كوردی ـ عربی) ب ناڤێ (راستی، الحقیقیه)، ئه‌وا ل 7 نیسانا 1959ێ ده‌رچووی، دیسا به‌لاڤكرنا به‌لاڤۆكه‌كێ ب ناڤێ (ده‌نگی كوردستان) ل مووسل هه‌ر ژ 29 گولانا 1962 .
ئێك ژ خالێن گرنگ كو دكتۆری ئاماژه‌پێكری، ئه‌و كه‌سایه‌تی و مالباتێن كوردن، یێن خوه ب ئه‌ره‌ب داینه نیاسین یان هاتبنه ئه‌ره‌بكرن، ئه‌گه‌ر و ئه‌نجام داینه دیاركرن ژ وان مالباتێن (چلمێران، حه‌مو قه‌دو، نه‌جیب جادر، جه‌لیلێ …)، لێ یا ژهه‌میان گرنگتر كو تانها هنده‌ك كورد دكه‌ن، بزاڤا خوه ڤه‌گه‌راندنێ یه بۆ ده‌ڤه‌ره‌كا به‌رنیاس یا ئه‌ره‌بی و پتریا جاران بۆ كه‌ساتییه‌ك یان مالباته‌ك به‌رنیاس، وه‌كو مالباتا قوره‌یشی (ال البیت) و خالدی و عه‌باسی …. و باشترین نمونه كه‌ساتیێ سه‌ركرده د ناڤ ڕژێما به‌عس دا (ته‌ها یاسین ره‌مه‌زان جزراوی) ئه‌وێ ژ دایبابێن كوردبووى، لێ گۆتی ئه‌و ژهۆزا (خوالد) یا عه‌ره‌ب ییه!
ـ سه‌د سال ژ دوژمنیێ
گرێدانا باشوورێ كوردستانێ ب ئیراقا ئه‌ره‌بیڤه ژ لایێ ئینگلیزى و هه‌تا نها پیڤه‌رێ نیشتیمانپه‌روه‌ریێ و دلسۆزى بۆ عرۆبه‌تێ و ئیراقێ دژایه‌تیا كوردانه! دووماهی هه‌لبژارتن هه‌ر كه‌سێ ڤیا ده‌نگا بده‌ستڤه‌بینیت، پێدڤی یه ئاستێ دوژمنیا خوه بۆ كوردان بلندبكه‌ت، چه‌ند كرێتر به‌حسێ كوردان بكه‌ت، پتر هه‌ره‌شه‌ى كوردان بكه‌ت، رێژه‌یا ده‌نگێن وى زێده‌تر دبیت! باشترین نموونه‌یا زیندى ئه‌ڤه برایێن نوجه‌یفى (اتیل النجیفی) سه‌رۆكێ لیستا حه‌دبا ل هه‌لبژاردنێن 2009 19 كورسى ژ سه‌رجه‌مێ 37 كورسیێن مووسلێ برن، و د ئه‌نجامدا بۆ پارێزگارێ مووسل، هه‌روه‌سا برایى َوى ئوسامه نوجه‌یفى بۆ سه‌رۆكى َپه‌رله‌مانێ ئیراقێ، نهێنى ل پشت بده‌سته‌ڤه‌ئینان رێژه‌یا ده‌نگێن پێدڤى، داخۆیانیێن وان بوو ل دژى كوردان و ئه‌ڤه باشتریت راپڕسیا درۆست و راسته‌قینه‌یه، دیسا ئه‌ڤه ژ شێوه‌یێ ب سه‌رداگرتنا حه‌شدا شه‌عبى ل 16ێ ئوكتوبه‌رێ دیاردبیت، هه‌لویستێ جاده‌یا ئیراقى َل سه‌ر هه‌مى ئاستان ل دۆر رێكه‌فتنا هه‌ولێر و به‌غدا ل دۆر شنگالێ هاتیه‌كرن، ره‌نگه‌ڤه‌دانا سایكۆلۆجیا تاكێ ئیراقی یه هه‌مبه‌ر ته‌بایا كوردان!
پشتى سه‌د سالێن دوژمنى و كینداریێ بزاڤێن به‌رده‌وامێن ئه‌ره‌بكرنا كوردان و ئه‌نفالكرنا هه‌ر تشتێ كوردى بیت، ژ هزر و زمان و كه‌لتور… و هێش هنده‌ك كورد ب ناڤێ براینییا دینى ژ ئه‌ره‌با بهیڤینه! په‌رتووك ب ئاشكرایى بزاڤا ئه‌ره‌با بۆ بوهۆژاندنا كوردان و ئه‌ره‌بكرنا وان ب تایبه‌ت ب ناڤێ ئیسلامێ و د به‌رامبه‌ر دا بزاڤا كوردان و خۆراكرى و خه‌باتا وان ژ بۆ پاراستنا ناسنامه‌یا خوه یا نه‌ته‌وه‌یى و بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن خوه و جۆدابوون ژ ئیراقا ئه‌ره‌بى!
ئه‌ڤه زێده‌باری چه‌ند دیداران ل گه‌ل كه‌سایه‌تیێن مووسلیێن به‌رنیاس و كاریگه‌ر ژ كورد و ئه‌ره‌با! ب گشتى په‌رتووك یا پڕه ژ پێزانینێن پێدڤى كو فه‌ره هه‌ر كورده‌ك بخوینیت و ژێ ئاگه‌هداربیت.
