مۆزیکا کلاسیکی
ئەرشەد زاخۆیی
مۆزیکا کلاسیکی : مۆزیکا کلاسیکی ئانکو نمونەیی بۆ هەر ڕەوشەنبیرییەکێ و مللەتەکێ ، مللەت کارێن خوەیێن هونەری ب ڕێیا دەمی و قەناعەتا گشتی دکنە پشک پشک ، لسەر بنەمایێ کۆ کلاسیکینە ، ژ بەرکو جوانی و ئاست بەرزیا وێ بۆ هەر سەردەمەکی بکێردهێت، مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی یاجودایە ژ یێن نەئوڕوپی، یا ئورۆپی ڕەنگە وەسفاکارێن مۆتسارتی ژ١٧٥٦ تا ١٧٩١ێ ویۆهان باخ ژ ١٦٨٥ تا ١٧٥٠ێ و شوستاکوفیتش ژ ١٩٠٦ تا ١٩٧٥ ێ وهندێن دی بکت ، کو دجودانە ژ مۆزیکا کلاسیکیا عەرەبی ئەوا بۆ نمونە وەسفا سترانا( الاگلال ) یا ئوم کەلسومێ دکت . مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی جورەکە ل ئورۆپا سەرهلدای دناڤبەرا چەرخێ هەژدێ تا نۆزدێ ، هزرا کلاسیکی یا بوویە زارڤەکرنەکا سرۆشتیا خودان داخازی ، کلاسیک یانێزیک بوی پتر ژ کەتواری ئانکو واقعی ، ل فرەنسا ململانێ لسەر ئۆپرایێ بو وتنێ ( غلوک ) ێ ئەڵمانی شیا نویخازیێ دئۆپڕایێدا بکت . لوی سەردەمی کلاسیکییەت شیا پێشکەفتنێ بدەست خوەڤە بینت ، دناڤ هندەک شێوازێن دی دا کو ل دەوروبەرێن وێ بوو وەک باڕۆک و غالدنت ، دناڤ پێشکەفتنا ئامەژە پێ کری قوتابخانێن مۆزیکی پەیدابوون ، وەک قوتابخانا فینا یا تایبەت ب مۆزیکا هایدن و موتسارت و بیتهۆڤنی ڤە ، شیا هەمی کارتێکرنێن هونەری یێن بەر بەڵاڤ ل ئورۆپا بمێژت و یاهەڤ دژبوو لگەل قوتابخانا فایمارا کلاسیکی یا کەلتوریا غوتە و شیللەری . ژئالیێ ناڤەڕۆکی ڤە کلاسیکیەت دو پشکن یا ئێکێ چەڕخێ هەڤدێیە کو دامەزراندن و دژاتیا لگەل باڕۆکی بخەوەڤە دگرت ، و یادووێ قوناغا گەشاندنێ یە ل چەڕخێ هەژدێیە و پەیوەندیا وێ لگەل شۆڕشا فەرەنسی و کارتێکرناوێ لسەر ئۆڕۆپایێ . کلاسیکییەت ل فرەنسا لژێر حوکمڕانییا مەلیکییا ڕەها بۆڕاند و بناغە و یاسایێن وێ دیارکرن ، ل دەسپێکێ ل بوارێ کەلتورو شانۆیێ ژلایێ ( لافونتین و بوالو وکورنی وڕاسینی ) ڤە ، پاشی ل بوارێ مۆزیکێ ڤە ژلایێ ( لوللی) ڤە ، ئەوێ کو جورێ تڕاژیدیا سترانێ ئافراندی یا نێزیک ژتڕاژیدییا فەڕەنسیا شانۆیی ، ئوپڕات لوللی ژجوداهیێن ل دەف وی بابەتێن ئەفسانەیی و قارەمانیا بلند و شێوازێ پایە بلند دئاڤا کرنا ئۆپڕایێ داو ڕۆنکرنا لۆژیکی و پێشکەفتنا مۆزیکێ بوو . ناڤەڕۆکا هزرا کلاسیکی دقەناعەتا کویرا مڕۆڤی دایە ، کو ژیان لۆژیکە و گونجایە لگەل سڕوشتی و تەئکید کرنە لسەر سیستەمێ ئێک لاجیهانێ بڕێڤە دبت ، ژڤێرێ ژی ئەم دشێین تێبگەهین ئەوان داخازیێن هونەرمەندا ڤیاین ژ هونەری بخوە کو ئێکە ژ مەزنترین بەرهەمێن زیرەکیا مرۆڤی .
دەستە واژەیێ کلاسیکیا مۆزیکا ئوڕۆپی ژی ژ هونەرێ وێنەکرنا کلاسیکی هاتیە کو لوی سەردەمی ئەڤ دەستە واژەیە یێ بەربەڵاڤ بوو ، داکو ئەم ڤێ وشێ تێبگەهین بشێوەیەکێ ڕووهنتر دڤێت ئەم وشا ڕۆمانسی تێبگەهین چ ڕامانەکێ ددت ، ئەڤ هەردو دەستە واژەیە ژ یونانیێن کەڤن هاتیە و ئاماژێ ب چێگرتنا دوو جۆران ژ شێوازێن هونەری ددن ، ئەڤ یەکە ژ نڤیسینێن یونانیا گەهشتیە مە وەسا دیاردکن کلاسیکیەتێ ، پەیوەنددی ب پەرستنا خوداوەندێ ڕۆژێ و ڕاستیێ ئەبولوی هەبو ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت یاژ پەرستنا خوداوەند دیونیسوسی هەبوو ، مەبەست ژڤێ چەندێ یونانیا یاگۆتی شێوازێن مۆزیکێ و هونەری دکەڤن ناڤبەرا عەقلانی و عاتفی دا . یاڕۆنە کلاسیکیەت هونەرێ عەقلانی بەرجەستە دکت و ئامیرێ وێ وەکی قیسارێ یە ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت مۆزیک و هونەرێ عاتفی یە وئامیرێ وێ زوڕنایە . بەرێ خودانا کلاسیکییەتێ بۆ جهانێ ئاقلی و دادپەروەیێ و گەشبینی ب پاشەڕۆژێ بخوەڤە دگرت وئەم، ئەڤێ دکارێن موتسارت و هایدنی دا دبینین و ئەڤە دیتنا وانا بۆ ژیانێ وێنە دکن ، ژئالەک دیڤە ئەگەر ئەم بەرێ خوە بدینێ ئاواز نە سەربەخۆ بووینە و نە بێلایەن بووینە ، لەوڕا ژی کاڕتێکرنێ لسەر بهیستەڤانا دکن و ئاواز هەمی دەما گشتی بووینە و دەربڕینێ ژ ڕوودانا و هەلویستا بۆ هەر مڕۆڤەکی دکن و ل نک تایبەتمەندیێن وی ڕاناوەستن ، بەلکو لگەل هەستێن هەڤ پشکێن هەمی خەلکێ دئاخڤن . ژ بەر ڤی ئەگەری ئەم دبینین مۆزیکا کلاسیکیا فینا خودانا پشتەڤانیەکا جیهانیا مەزنە . مۆزیکا کلاسیکیا ئۆڕوپی یاجودایە ب شێوەیەکێ مەزن ژگەلەک جۆڕێن مۆزیکا کلاسیکیا نە ئوڕوپی ، ژ ئەگەرێ سیستەمێ تۆمارکرنا مۆزیکێ یادهێتە ب کارئینان ئەوەی چەرخێ یازدێ ، ل دەمێ کو هندەک ڕەبەنێن دێرا یێن کاسولیک ، ئێکەم شێوازێ تۆمارکرنا مۆزیکا ئوڕۆپیا هەڤ چەرخ پێش ئێخستی ، ب ئارمانجا ئێکبونا قوداسێ کنیشتا ل هەمی جیهانێ . داهێنەر تۆمارکرنا مۆزیکی یاڕۆژئاڤایی ب کار دئینن ژبو پێناسەکرنا ستران بێژی ب کات و دەمێ پارچا مۆزیکی ، ب پێچەوانیا هندەک جۆرێن بەرنیاسێن گرنگی ب شکلێ سترانێ دای . مۆزیکا کلاسیکی یا هاتیە ناسکرن ب پێشڤەبرناجۆرێن پێشکەفتی ژ مۆزیکا ئامێری وەک سیمفۆنیاتا و کۆنشرتو وفۆغا و سۆناتا و جۆرێن گرێدای ب ئامیرێن مۆزیکی وەک ئۆپڕا و کنتاتا و قداسا .
