مۆزیک و سه‌مایا كوردی
هۆگر حه‌یدۆ
مۆزیک و سه‌مایا كوردی لایه‌نه‌كی كەلتۆری یێ نه‌ته‌وه كورده، شیایە پشکەکێ ژ فه‌رهه‌نگ و دیرۆكا كوردان تێدا بهێته پاراستن. بۆ كوردان مۆزیک و ستران پشکەکا گرنگا ژیانێ یه،ل ده‌مێ خۆشی، نه خۆشی، خودا په‌رستیێ، سه‌ما و دكاركرنێ دا ستران دهێنه گۆتن. مۆزیکا فۆلكلۆری یا كوردی بنیاتێ وێ بۆ رابوردوویه‌كی دوور دزڤرت. مۆزیکا كوردی درێژكریه مۆزیکا سۆمه‌ری، هوری، لۆڤی، میدی یه. ب گشتی مۆسیقا فۆلكلۆری یا كوردی و جهێ بكارئینانێ ئیرۆ دكارین بكه‌ین ب چه‌ند به‌ش:
١- سیاچه‌مانه: ب گشتی ل ناوچه‌یه هه‌ورامان دهێته گۆتن. ژ لایێ مێلۆدی یه مۆسیقێ ڤه گه‌له‌ك ساده‌یه.
٢- به‌یت: هه‌موو ناوچه‌یه موكریان بخۆڤه دگریت ، ئه‌ڤه ژی جۆره‌كی سترانێ یه و زڤرندنا چیرۆكێن هه‌مه‌جۆرێن كوردی یه.
٣- لاوك: ل ناوچه‌یه كرمانجیا سه‌ری دا دهێنه گۆتن، دبێژنا ستران بێژه (ده‌نگ بێژ) ، ئه‌ڤ جۆره سترانا ب شێوه‌كی گشتی بریتی یه زڤراندنا داستانێن قه‌هرمانیێ و ئه‌ڤینیێ.
٤- حه‌یران: ل هه‌ولێر و ده‌وروبه‌ر، پشده‌ر، ڕه‌واندز ، موكریان ، بتوین ،…… هتد دهێنه گۆتن. ئه‌و ژی وه‌ك به‌یت و لاوكه.
٥- هۆره: ناوچه‌یه كرماشان، ئیلام، لورستان ، كه‌لار، شاره‌زو، قه‌سرێ شرین، زه‌هاو ، دینه‌وه‌ر، گوران ……هتد دهێنه گۆتن. پتریا هۆره چیرۆكه شیعرن و ب سه‌رهاتێن فۆلكۆری یێن كوردی نه.
٦- ستران و مۆزیکا گۆڤه‌ندان: ئه‌ڤ جۆره مۆزیکە تایبه‌ته بۆ گۆڤه‌ند و دیلانان و چه‌ندین رێدمێن جودا هه‌ینه، هنده‌ك جاران د هێدی نه و هنده‌ك جاران ب له‌ز دهێنه گۆتن. ژن و زه‌لام پێكڤه دەواتێ دكه‌ن دبێژنێ ره‌شبه‌له‌ك.
٧- سترانێت ده‌مێ درۆتنێ: ئه‌ڤ جۆرێ سترانێ هاریكاریا جۆتیار و رێنجبه‌ران دكه‌ت ل ده‌مێ دروتنه ده‌خل و دانی، دگه‌ل ستران گۆتنێ دا جۆتیار و رێنجبه‌ر هه‌سته‌كی خوش بۆ وان په‌یدا دبیت و هه‌ست ب ماندبۆنێ نه‌كه‌ن و پتریا جاران هه‌موو پێكڤه سترانا دبێژن و وه‌شاندنا داسكێ دبیته رێدمێ سترانه وان.
٨- سترانێن ل ناڤ تازیان: لجه‌م ئێزدیان دبێژنێ دیرۆك، ئه‌ڤ جۆرێ ستران ب رێدم و شێوێن جودا دناڤ كوردان دا دهێنه گۆتن. ل ده‌مێ خامباریێ دا ب ده‌نگ و ئاوازه‌كا خه‌مگین دهێنه گۆتن بۆ درۆستكرنا جۆره‌ك ژ ئارامیه‌كێ بۆ ده‌ربرینا هه‌ستێن كه‌سێن مرۆڤێ مری ب تایبه‌تی هه‌كه كه‌سێ مری گه‌نج بیت. پتر ئه‌ڤ جۆره سترانا دناڤ تاخا ئافره‌تان دهێنه گۆتن.
٩- مه‌قامێن كورده‌واری: ل هه‌موو ناوچه‌یێن كوردستانێ دهێنه گۆتن و دهاوبه‌شن دگه‌ل هه‌موو مۆزیکا ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست، به‌لێ تایبه‌تمه‌ندیه‌كا ئاشكرا یا كوردی ب خوەڤه هه‌یه.
١٠- مۆزیکا ئایینی: ئه‌ڤ جورێ مۆزیکا ئایینی ل دەف ئێزدیان ، یارسانیان، قادری ، عه‌لاویان دا مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن ، د ئێزدیاتێی دا موسیقێ پیرۆزیا خوه هه‌یه دبێژنێ ده‌ف وشاب (شاز و قدوم)، ئێزدی ل ڤان هه‌ردوو ئامێران زیاره‌تی دبن (ماچ) دكه‌ن ،چونكی د میتۆلۆژیا ئێزدیان دا هاتی یه ئێك ژ مه‌رجێن چوونا رۆحی به‌ر قالبێ ئاده‌م پێخه‌مبه‌ر ده‌نگێ پیرۆزێ (شازو قدوم)ه بوو، وه‌ك سه‌به‌قا قه‌ولی خویا دكه‌ت :
ڕوحێ گۆ: ل با وه ئاشقا مه‌علومه
هه‌تا بۆ من ژ بانا نێن شاز و قدومه
نیڤه‌كا ڕوحێ قالبێ ئاده‌م پێخه‌مبه‌ر زۆر توخومه
***
شاز و قدوم هاتن و حدری
نورا موحبه‌تێ هنگڤته سه‌رێ
روح هات و قالبێ ئاده‌م ئێورێ
د ناڤ یارسان و عه‌لاویان دا ته‌مبورێ د ژه‌نن و گرنگی یه ئه‌ركێن ئاینی و سرودیێن پیرۆز یێن ئاینی ب ته‌مبۆرێ دهێنه گۆتن. ته‌مبور ژه‌ن پشتی ب جهگاندنا ئه‌ركێ ئاینی ته‌بمورێ ماچ دكه‌ت وه‌ك پیرۆزی. هه‌روه‌سا ده‌روێشێن قادری ژی ده‌فێ لێ دده‌ن ده‌مێ سرودیێن پیرۆزین تایبه‌ت ب خۆڤه دبێژن. ل هنده‌ك ناوچه‌یێن مینا سنه ل مه‌ها ره‌مه‌زانێ جۆره‌كی مۆزیکێ دژه‌نن دبێژنێ نه‌قاره‌خان.
