ناسنامەیا زمانی یا كـوردان: قوربـانیا هەڤڕکیێن سیاسـی و دەڤـەرکی
زێرەڤان ئۆسێ
دەستپێك
زمان نە ب تنێ ئامرازەكێ پەیوەندیانە، بەلكو ناسنامەیەكا گشتییە كو دیرۆك، كەلتوور و سەربۆرا نەتەوەیان ڤەدگوهێزیت. لێ د رەوشا مللەتێ كوردیدا، ناسنامەیا زمانی نەشیایە پێشكەفتنەكا سروشتی وەكی زمانێن دی ئەنجام بدەت، بەلكو گرێدایی ململلانێن سیاسی و دابەشبوونا دەڤۆكێن ناوچەیان، كو ئەڤ چەندە بوویە ئەگەرێ پارچەبوونا زمانی نەكو ئێكگرتنا وی. سەرەڕای كو كورد خودان دیرۆكەكا كەڤنار و زمانەكی دەولەمەندن، لێ دابەشبوونا ناڤخۆیی و ململلانێن كو سیستەمێن دەستهەلاتدار سەپاندی، بوونە ئاستەنگێن بدەستڤەئینانا ئێكگرتنەكا راستەقینە یا زمانی.
فرەزاراڤ: دەولەمەندیا زمانی یە یان فاكتەرێ دابەشبوونێ یی؟
زمانێ كوردی ب فرەیا زاراڤان ناسیارە، زاراڤێن هەری بەرچاڤ ژوان سۆرانی و كرمانجی (بادینی)، هەروەسا زازاكی و لۆڕی ل دەڤەرێن دیتر. سەرەڕای كو ئەڤ هەمەڕەنگیە دەولەمەندیەكا كەلتووری یە، لێ هەروەسا ژێدەرێ دابەشبوونێ یە ژی، كو هەر دەڤەرەك ب زاراڤێ خۆڤە گرێدایە، ئەڤە ژی ژبەر فاكتەرێن سیاسی و ناوچەگەریێ یە كو ئەڤ چەندە بەرفرەهتر لێكری. ل شوونا كاركرنێ بۆ نێزیككرنا زاراڤان، یان پێشڤەبرنا زمانەكێ ستاندارد وئێكگرتی، هەر دەڤەرەك بوویە خودان زمانێ خۆ، ئەڤجا بوویە ئەگەرێ ڤارێبوونا زمانی د ناڤبەرا ئاخڤتنكەرێن زاراڤێن جوداجودادا.
سیاسەت و كارتێكرنا وێ لسەر زمانێ كوردی
سیستەمێن دەستهەلاتدار یێن حوكم ل وان وەلاتان دكەن یێن كو كورد تێدا دژین، رۆلەكێ مەزن هەبوویە د ئاستەنگكرنا پێشكەفتنا زمانێ كورداندا، كو هندەك وان رژێما ب تەمامی زمانێ كوردی ل هندەك قۆناغا قەدەغەكربوو، یان ب شێوەیەكێ ئیداری دابەشكربوون؛ داكو رێكێ بەرامبەر پەیدابوونا ناسنامەیەكا نەتەوەیی یا ئێكگرتی یا كوردی بگرن. لێ تشتێ بار گرانتر كری، دابەشبوونا كوردان ب خۆ بوو دناڤبەرا پارتێن سیاسیێن جوداجودا كو ئەجندێن جودا پەیرەو دكرن، هەر لایەنەكێ سیاسی زاراڤەك بۆ گۆتار و راگەهاندنا خۆ بكارئیناییە، كو ئەڤێ چەندێ نەێكگرتنا زمانی كویرتر كریە نەكو چارەسەر كریە.
عەشیرەتگەری و كارتێكرنا وێ لسەر یەكگرتنا زمانی
د گەل ململلانێن سیاسی دا، پێكهاتەیا عەشیرەتێ ژی پشكداری د كویركرنا دابەشبوونا زمانیدا كریە. «ئنتیمائات» بۆ عەشیرەتێ یان دەڤەرێ گەلەك جاران ب هێزترە ژ ئینتمائاتێن بۆ نەتەوەیا كوردی ب گشتی، كو ئەڤێ چەندێ وەكریە ئێكگرتنا زمانی ببیتە پرسەكا لادەر د بەرامبەر پاراستنا تایبەتمەندیا زاراڤێ هەر كۆمەكێدا. هەروەهەر سەرەڕای هەبوونا پەرلەمان و حكومەتا هەرێما كوردستانێ ل عیراقێ ژ سالا 1990 وەرە، پێنگاڤێن جدی نەهاتینە هاڤێتن بۆ ئاڤاكرنا زمانەكێ ئێكگرتی، چونكی هەر دەڤەرەك ب زاراڤێ خۆڤە یێ هاتی گرێدان وەك پشكەك ژ ناسنامەیا خۆیا لۆكالی (ناوچەی).
نەبوونا هەولێن ئەكادیمی یێن ئێكگرتی
سەرەڕای هەبوونا هەولدانێن ئەكادیمی بۆ نێزیككرنا زاراڤێن كوردی یان پەیداكرنا زمانەكێ ستاندارد، ڤان هەولان پشتەڤانیا پێدڤی وەرنەگرتینە ژ ئەگەرێ دابەشبوونێن سیاسی و عەشیرەتی. زمانەك نەهاتیە پەیرەوكرن د پرۆگرامێن خاندنێدا ل سەر ئاستێ كوردستانێ، و پەرتووك و پرۆگرام ب شێوەیەكێ ئێكگرتی ل ناڤبەرا ئاخڤتنكەرێن سۆرانی و كرمانجی نەهاتینە وەرگێران، كو ئەڤێ ڤارێبوونا دناڤبەرا ئەندامێن هەمان نەتەوەیێدا كویرتر كریە.
رێكا بەرەڤ ئێكگرتنا ناسنامەیا زمانی
ئەگەر كوردان بڤێن ناسنامەیا خۆ یا زمانی بپارێزن و رێكێ ل دابەشبوونا زێدەتر بگرن، دڤێت پێنگاڤێن جدی بەرەڤ نێزیكبوونا زمانی بهێنە هاڤێتن، ژوان:
١. دامەزراندنا دەزگەهەكێ زمانی یا كوردی یا سەربخۆ كو بەرپرسیارا دانانا رێزمانێن زمانی یێن ئێكگرتی بیت، وەك چاوا نەتەوەیێن دی كو روبەروی ئاریشەیێن زمانی بووین كرین.
٢. بهێزكرنا پەروەردەیا ئێكگرتی ب رێكا هیكرنا زمانێ كوردی ب پەیڤ و رێزمانێن هەڤپشك دناڤبەرا زاراڤێن جوداجودادا.
٣. دروستكرنا راگەهاندنەكا هەڤپشك ب زمانەكی كو نێزیكی هەمووان بیت، كو رۆژنامە، كەنالێن تەلەڤزیۆنی، و بەرنامەیێن رادیۆیی بۆ هەمی كوردان بن نەكو بتنێ بۆ دەڤەرەكا تایبەت بیت.
٤. پشتگیریا ئەدەبیات و وەرگێرانێ دناڤبەرا زاراڤاندا وەك رێیەكا بهێزكرنا تێگەهشتنا زمانی دناڤبەرا ئاخڤتنكەرێن جوداجودا یێن كوردیدا.
٥. جوداكرنا زمانی ژ سیاسەت و عەشیرەتگەریێ ژ رێیا مامەلەكرنێ لگەل وێ وەك پرسەكا نەتەوەیی دویر ژ هەڤركییا حزبی یان عەشیرەتگەری و ناوچەگەری.
دویماهی
ناسنامەیا زمانی یا كوردی تا نوكە قوربانیا ململلانێن سیاسی و ناوچەگەریێ یە كو رێكا بدەستڤەئینانا ئێكگرتنەكا راستەقینە یا زمانی گرتیە. و ئەگەر كورد كار نەكەن داكو ژ دابەشبوونان دەرباز ببن، پاشەرۆژا زمانێ مە دێ هەر ل بن گەڤێن ژناڤچوون و وندابوونێ بیت. زمان نە تنێ ئامرازێ پەیوەندیانە، بەلكو بنەمایێ ناسنامەیا نەتەوەییە، و چ پرۆژەیەكی نەتەوەیی یێ تەمام بێ ناسنامەیەكا زمانی یا ئێكگرتی ناهێتە جێبەجێكرن.
