نه‌ڤرۆزا كوردان و دیتنه‌كا سایكۆلوژیا یا جۆگرافى (سایكۆلۆژییا نه‌ڤرۆزێ)
هه‌ر مرۆڤه‌ك به‌رى گه‌له‌ك فاكته‌ران كۆڕێ ژینگه‌ها جۆگرافیایى و سروشتێ وێ یه. دیاره ئه‌ڤ فاكته‌ره گه‌له‌ك كارتێكرنێ ل سه‌ر دروستبوونا كه‌ساتیا مرۆڤى چ وه‌كى تاك و چ وه‌كى كه‌ساتیا جڤاكى د جڤاكێدا، دكه‌ت. ئه‌ڤ ژینگه‌ها جۆگرافیایى بۆ هزاران سالان ڤى رۆلى دگێڕت. ره‌وشت و تیتالێن جڤاكێن جودا به‌لگه‌نه بۆ ڤێ ئاخفتنێ. كارۆل گ. یۆنگ ده‌روونناسێ مه‌زن، د تێگه‌هێ نه‌هایدارێ ب كۆمه‌ل (لاشعور جه‌معى) ڤێ راستیێ به‌حس دكه‌ت. سه‌باره‌ت ب نه‌ته‌وێ كورد ژى وه‌سانه. یێ وه‌سا هزربكه‌ت ڤێ ژینگه‌ها جۆگرافیایى و دیرۆكا هزاران سالییا ڤێ شارستانیه‌تا كه‌ڤنار نۆكه هیچ كارتێكرنه‌ك ل سه‌ر كه‌ساتى و بیر و باوه‌ر و هزرێن كوردان نه‌ماینه، تنێ خۆ دخاپینیتن و حاشایێ ل كه‌لتوور و شارستانیه‌ت و سروشتێ كوردستانێ دكه‌ت و شانازیێ ب كه‌لتوره‌ك بیانى و دیر ژ سروشتێ كوردستانێ دبه‌تن، و ئه‌ڤه گۆپیتكا نه‌بوونا ژێیاتیێ و تنێ خۆخاپاندن و ساویلكه‌یه.
ئه‌و نه‌ڤرۆزا هزاران ساله هه‌ى و دێ هه‌بیت، به‌لگه‌ك بۆ ڤێ گۆتنێ یه. نه‌ڤرۆز ب هه‌مى هێمایێن خوه ڤه ڤێ راستیێ دبێژت كورد و كوردستانیان جۆگرافیایه‌ك زه‌نگین یێ هه‌ى، له‌وما ئه‌گه‌ر هنده‌ك تشت تێدا هه‌نه و رووى دده‌ن و بووینه بها و نه‌ریت، ره‌نگڤه‌دانه‌كن ژ وى كه‌توارى. ئه‌گه‌ر ئاگر تێدا وه‌كى هنده‌ك نه‌ته‌وان تنێ په‌رژانه‌كێ خۆپاراستن ژ دڕندێن چیا و سروشتى بت، ل نك كوردان رامانێن دیتر ژى یێ هه‌ى.
به‌رۆڤاژى گۆتگۆتك و پرۆپاگندێن نه‌حه‌زێن كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ زه‌نگینێ مه، ئاگر نه بته‌كێ په‌رستنێ و خوداوه‌نده‌كه ل نك كوردان، به‌لكۆ كورد پتر ژ (4 ـ 5) هزار سالان و به‌رى گه‌له‌كا، تنێ یه‌زدانێ ئێكانه دپه‌رستن. ئاگر تنێ سیمبۆله‌كه د ناڤ كوردان و نه‌ڤرۆزێ دا، و ژ بلى وێ چه‌ندێ پاقژكه‌ره‌ك مه‌زنه، بهێزتر ژ ئاڤێ، و به‌لگه ژى ئه‌وه هه‌تا ئاڤ نه‌چته سه‌ر ئاگرى و نه‌هێته كه‌لاندن پاقژ نابت. ئاگر رۆناهیبه‌خشه‌ك بێ وێنه و ژێگرتى ژ رۆناهیا هه‌تاڤێ یه. بوونا ئاگرى د جێژنا نه‌ڤرۆزێ دا بانگه‌شه‌یه‌كه بۆ هندێ تاكێ كوردى وه‌سایێ پاقژ و رۆهن و زه‌لال بیت. ئه‌و تاك ل دووڤ رێنمایێن زه‌رده‌شتێ راستگۆ، دڤیا وه‌كى گۆڕییا ئاگرى هه‌رده‌م د لڤین و بزاڤێ و كارى دا بیت. چونكى ئه‌و وه‌لاتێ زه‌ره‌ده‌شت تێدا هاتیه هه‌لبژارتن وه‌لات و جوگرافیایه‌ك زه‌نگین و تێر ئاخ و ئاڤ و كشتۆكالی یه و مرۆڤێ وێ پێدڤیه ڕێنجبه‌ر و شۆلكه‌ر بیت، نه‌ك بمینیتن ب كۆشتن و تالانكرنا دۆرماندۆێن خوه. پێدڤیه كورێن ئارى وه‌كى پێلێن ئاگرى رۆناهیێ بده‌نه ده‌وروبه‌رێن خوه و مفاى بگه‌هیننه هه‌میان، و تنێ ل به‌ر خوه نه‌بت. ئه‌و بخوه بسۆژت به‌لێ خێر و مفا و رۆناهیا وى بگه‌هته كه‌سێن دى. پێدڤیه ئه‌و وه‌كى ئاگرى پاقژ و پژین بت، و به‌رده‌وام د هزرا پێشكه‌فتنێ دا بژیت و بلڤت، ژ پیسى و خرابى و دره‌و و خۆپه‌رستى، زێده‌خوازى، حه‌سوودیێ، جادوگه‌ریێ، په‌یمانشكاندن، زۆردارى، تۆلڤه‌كرن، ته‌مبه‌لى، (زینا و له‌واتى)، كۆشتن و خۆكوشتنێ، بێبه‌ختیكرن و خۆ ڤه‌دزین ژ زانست و زانینێ و… هتد، دویربكه‌ڤیت. ئه‌ڤه هه‌مى گونه‌هن لنك وى تاكى و سزایێن مه‌زنێن بۆ هه‌ین.
سوهروێردى، ئێك ژ مه‌زنترین فه‌یله‌سوفێن كورد و جیهانێ، و خودانێ رێبازه‌ك تایبه‌ت د سۆفیگه‌ریێ دا، یێ كو بمخابنیڤه ل سه‌ر ده‌ستێ مالباته‌كا بێگانه‌په‌رست و ب نه‌مه‌ردى هاته‌شه‌هیدكرن، و وه‌ك هێنرى كۆڕبینێ فره‌نسى یێ كو ژیانا خوه هه‌مى د ڤه‌كۆلین ل سه‌ر وى فه‌یله‌سۆفى بۆراندى، وه‌سا دبینت باوه‌رێن وى گه‌له‌ك ژى ژ ئاڤێستایێ هاتینه وه‌رگرتن و نه‌خاسمه ل دۆر رۆناهیێ. دبیت ئه‌ڤ چه‌نده هینگێ پترتر دیارببت ده‌مێ رۆژهه‌لاتناسه‌كێ وه‌كى براونى، ئێك ژ گریمانه‌یێن ده‌ركه‌فتنا رێبازا سۆفیگه‌ریێ د ناڤ ئاریاییان دا بۆ كارتێكرنا خۆسه‌پاندنا نه‌ژادێ سامى ب سه‌ر وان دا دزانیت وه‌ك كارڤه‌دانه‌ك ژ وێ زۆرداریێ. له‌وما سۆهروێردى یان شێخێ ئیشراقى، وه‌سا دبینیت راستیا سه‌ره‌كى و خودێ خودایى پێكهاتیه ژ رۆناهیێ، و بۆ وێ رۆناهیا پاقژ و بێگه‌رد چ سنووره‌ك نینه و یه‌زدانێ مه‌زن و تێر رۆناهى، رۆناهیا هه‌مى رۆناهیا نه. ئه‌ڤ رۆناهیه د عه‌سمانێن دیتر دا ژى یێ هه‌ى. ل دووماهی عه‌سمانى عه‌قل تیشكه‌كه ژ وێ رۆناهیا مه‌زن. ب دیتنا وى فه‌یله‌سۆفێ كوردێ سوفیگه‌را هه‌ر مرۆڤه‌كێ حه‌ز ژ رۆناهیێ بكه‌ت حه‌زا خودایێ مه‌زن ژى یا د ناخ و ده‌روونێ وى دا هه‌ى، و چه‌ند به‌ر ب ئاگرى ڤه چوون ل نك هه‌بت ئانكۆ دێ زانین و قه‌نجى و باشى ل نك وى كه‌سى پترتر بت، به‌رۆڤاژى نه‌ڤیانا رۆناهیێ د بیته ئه‌گه‌رێ به‌دبه‌ختى و گه‌نده‌لیێ بۆ وى كه‌سى، و وه‌سا دبینت هه‌ر مرۆڤه‌كێ ژیانه‌ك تایبه‌ت و سه‌ربه‌خوه یا هه‌ى نه وه‌ك یا كه‌سه‌كێ دى، و د بنه‌ره‌تدا مرۆڤ بخۆ رۆناهیه، و ژ ڤێ ئێكێ ژى زڤڕینا وى بۆ وێ رۆناهیێ پێدڤیه ل دووماهیێ رووى بده‌ت. به‌رۆڤاژى هنده‌ك رێبازێن سۆفیگه‌ریێ، ئه‌وێن كارتێكرنا هزرڤانێن سامى ل سه‌ر هه‌ى و خودان هزرێن ره‌شبینى هاتینه په‌روه‌رده‌كرن، سۆهروێردیێ كورد گه‌له‌ك ل بن كارتێكرنا بیروباوه‌رێن زه‌رده‌شتێ راستگۆیه و دیتنه‌كا گه‌شبینانه یا بۆ ژیانێ و مرۆڤى هه‌ى.
له‌وما د ناڤ كوردێن ئاریایى دا، نه‌ڤرۆزێ گه‌له‌ك رامانێن هه‌ین و ئاگر و رۆناهى سیمبولێن نه‌مرن، و ئاگرخانه د وى كه‌لتوورى دا تنێ په‌رستگه‌هێن یه‌زدانێ ئێكانه‌نه، و د هه‌مان ده‌مدا ژى نه‌خۆشخانێن چاره‌سه‌ركرنا نه‌خۆشێن جه‌سته‌یى و ده‌روونى، و دبستان و قوتابخانێن فێركرنێ و پێگه‌هاندنێ، و دادگه‌هێن دادپه‌روه‌ریێ بین، نه‌ك جهێ په‌رستنا ئاگرى، وه‌كى خه‌لك و نه‌ته‌وێن نه‌حه‌زێن ئاریایا و كوردان پرۆپاگنده‌یێن نه‌راست و چاوا شه‌كرى ل دووڤ به‌لاڤ دكه‌ن. هێدى نه‌ڤرۆز و نیشان و هێمایێن وێ یێن وه‌كى ئاگرى و ره‌نگێ وێ یا تێكلى خوین و ده‌روونێ تاكێ كوردێ ئارى بووى و سه‌دان هزار سالێن دیتر ژى رامانا خوه ژ ده‌ست ناده‌ن و ناكه‌ڤنه بن كارتێكرنا هیچ كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگه‌كێ جیاواز ژ سروشتێ جوگرافیایێ كوردستانێ. هێدى ره‌نگێ زه‌ر نۆكه د ئالایێ سه‌رفیرازێ كوردان ل هه‌مى جیهانێ دبریسقت و شارستانیه‌ته‌كێ بیرا مرۆڤاتیێ دئینت سه‌رده‌مه‌كى مه‌زنترین خزمه‌تا مرۆڤاتیێ دكر و نۆكه ب هزاران جۆرێن مرۆڤ و نه‌ته‌وان ل بن وى ئالاى و ب سه‌ركرداتیا جه‌نابێ بارزانى و پشتگرێدان ب ئێك ژ مه‌زنترین هیزێن چه‌له‌نگ ب ناڤێ پێشمه‌رگه‌ى ده‌ستێن خوه بۆ یه‌زدانى مه‌زن درێژ دكه‌ن و داخوازا به‌خته‌وه‌ریێ بۆ مرۆڤاتیێ و ئازادیێ بۆ كوردان و ئارامیێ بۆ جیهانێ دكه‌ن.
ژێده‌ر: 1ـ بابه مه‌ردۆخێ روحانى ( 2012 ) : مێژووى ناودارانى كورد . 2ـ عبدالعڤیم رچائى ( 1376 ): تاریخ ده‌هزار ساله ایران، جلد 1. 3ـ صدیق بووره‌كه‌یى (1385) : تاریخ پنج هزار ساله ایران. 4- مهرداد محمرین (2002) : فلسفه الشرق، ترجمه: محمود علاوی.
پرۆفیسۆرێ هـ. د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى
