هـەرێما كـوردسـتانـێ و بـەغدا، ئـاریشە و چـارەسـەری
خـورشید ئـەحمەد سوورچی
پشتی ژناڤچوونا ڕژێما بەعس، ل سالا(٢٠٠٥)، دەستوورێ ئیراقێ هاتە نڤیسین و پەسەندكرن ژ ئالیێ تەڤایا لایەنێن سیاسی و نەتەوەیی، ل ماددێ (١١٧) خالا (ئێكێ) یا دەستوورێ ئێراقێ هاتیە كو ئەڤ دەستوورە ل دەمێ كارپێكرنێ دێ دانپێدانێ ب هەرێما كوردستانێ كەت وەك هەرێمەكا فیدڕالی، ئانكو هەرێم قەوارەكێ یاسایی و سیاسییە د ناڤ ئێراقێ دا . د هەر وەلاتەكی دا تشتەكێ ئاساییە كو ئاریشە هەبن د ناڤبەرا هەرێمێن خۆجهی و پایتەختی دا و ب ڕێكارێن یاسایی ئەڤ ئاریشەیە بهێنە چارەسەركرن، لێ ب ڕاستی ئەو ئاریشەیێن د ناڤبەرا هەرێمێ و بەغدا هەین ب تەمامی د جودانە ژ ئاریشەیێن هەر وەلاتەكی، چونكی ئەڤە چەندین سالە ئەڤ ئاریشەیە هەنە و حەتا نوكە ژی بەغدا یا بەرهەڤ نینە ب ڕێكارێن یاسایی چارەسەریەكا كۆنكرتی بۆ ئەڤان ئاریشەیان بكەت. ئاریشەیێن هەرێمێ و بەغدا چنە؟ بۆچی چارەسەر نابن؟ ئێك ژ ئاریشەیێن هەرە دیار و گرنگ، كو ژ سالا (٢٠١٤) پەیدابوویە د ناڤبەرا هەردوولایان دا، ئاریشەیا بودجەیێ هەرێما كوردستانێ یە، ل دویڤ دەستووری پشكا هەرێما كوردستانێ ل بودجەیێ ئیراقێ (١٧٪) یە، لێ هەرگاڤ بەغدا دەستوور پێشیلكریە و ئەوێ پشكێ ناهنێریت، ئاریشا بودجەیی ب شێوەكی دیار و ئاشكرا سەرهەلدا ل دەمێ نووری مالیكی سەرۆك وەزیرێ ئیراقێ بوو ل سالا (٢٠١٤) كو بڕیارا بڕینا بودجەیێ هەرێمێ دا، هەمی ئەو كابینەیێن ل دویڤ كابینەیا مالیكی هاتینە سەر كورسیكا دەستهەلاتێ هەمان سیاسەتا مالیكی یا پڕاكتیزمەكری، پرسا بودجەیی پرسەكا سیاسی نینە، لێ یا هاتیە ب سیاسی كرن ژ ئالیێ كار ب دەستێن ئیراقی ڤە هەنبەر قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ، بودجە ل دویڤ دەستووری هاتیە دیاركرن و دڤێت هەردو لایەن پێڤە د پابەند بن، چونكی پێشیلكرنا هەر بڕگەكا دەستووری كارەكێ نەیاسایی یە. نوكە مە زانی كو ئاریشەك د ناڤبەرا هەردو لایان یا هەی بناڤێ (ئاریشا بودجەی) لێ یا گرنگ ئەوە بزانین، بوچی پشتی چەندین سالا حەتا نوكەژی نەهاتیە چارەسەركرن؟ هەرگاڤ هەرێم و بەغدا تبلا تۆمەتێ ڕوی ب ڕوی ئێكدو دكەن، هەرێم، بەغدا ب تۆهمەتبار دادنێت و دبێژیت بەغدا یا كار ب دەستووری ناكەت، بەغدا، ژی یا هەرێمێ ب تۆهمەتبار دادنێت كو یا پابەند نیە ب گرێبەست و ڕێككەفتنان، دڤێرەدا هەردوو لایان بەلگەیێن خۆ یێن هەی، لێ من دڤێت ئەڤێ پرسێ گرێبدەم ب ڕاستیەكێ كو ب مخابنی ڤە حەتا نوكە ژی د ناڤ جڤاكا ئێراقێ دا یا هەی، ئەو ژی پرسا (هەرێمێ برسی بكە، مانا خۆ مسۆگەر بكە)، ئەڤە درووشمێ گەلەك ئالیێن سیاسییانە ئەوێن دژایەتیا قەوارەیێ هەرێمێ دكەن، چونكی هندەك ئالیێن ئیراقی ب سیاسەتەكا فاشیزما پرسا بودجەیی هەمبەر هەرێما كوردستانێ بكاردئینن، هەروەسا پرسا بودجەی هەرگاڤ وەك كارتەكا فشارێ بكاردئینن ل دەمێ بانگەشە و هەلبژارتنان، چونكی حەتا نوكە ژی د ناڤ جڤاكا ئێراقێ دێ ئەو پارت و لایەن دەنگێن باش ب دەستڤەدئینن یێن پتر دژایەتیا هەرێما كوردستانێ دكەن، لەوڕا پرسا بودجەی ژی یا بوویە كارتەكا فشارێ د دەستێ كار ب دەستان دا، كو ئەڤ چەندە یا بوویە ئەگەر حەتا نوكە چ چارەسەریێن ڕیشەیی بۆ ئەڤێ پرسگرێكێ نەهێنە دیتن. ئاریشەیەكا دی د ناڤبەرا هەرێمێ و بەغدا، پرسا یاسایا نەفتێ و گازێ یە، نەبوونا یاسایا نەفت و گازێ ل ئێراقێ، ئەگەرەكێ سەرەكییە بۆ سەرهەلدانا ئاریشەیا نەفت و گازێ د ناڤبەرا هەردو حوكمەتان دا، تێپەڕنەبوونا یاسایا نەفت و گازێ ل پەڕلەمانێ ئێراقێ ب خواستا هندەك ئالیێن سیاسی نینە، لەوڕا حەتا نوكە ئەڤ پڕۆژە یاسایە ب نیڤرۆ مایە، ئەڤە ژی بوویە ئەگەرێ بەرپابوونا ئاریشەیا نەفت و گازێ د ناڤبەرا هەردو لایەنان دا، هەرێما كوردستانێ هەرگاڤ ڕازیبوونا خۆ ب مەرجێن بەغدا نیشادایە ل پرسا نەفت و گازێ، لێ ژبەر ناكۆكیێن ئەقلیمی و سیاسی، ئیراق نەشیایە یاسایەكا ساخلەم یا نەفت و گازێ دەربێخیت كو مافێ هەرێمێ ژی تێدا یێ پاراستی بیت، لەوڕا هندی فشارا هەرێمی ل سەر بەغدا بیت؛ دێ چارەسەریا پرسا نەفت و گازێ یا ب زەحمەت بیت. ئاریشەیەكا دی د ناڤبەرا هەرێمێ و بەغدایێ، پرسا قەربووكرنا زیان ڤێكەفتیێن ئەنفال و زیندانیێن سیاسی یە، كو ئێك ژ پرسێن هەرە گرنگە، چونكی ل دەمێ ڕژێما بەعس كوێت داگیركری، پشتی كو بەعس ژناڤچوو و ئیراقێ داخواز ژ كوێتێ كر كو پەیوەندیێن خو جارەكا دی ل سەر بنیاتێ ئاشتی و دبلۆماسیێ پڕاكتیزە بكەن، لێ كوێتێ ب مەرج ئەڤ داخوازیە پەسەندكر كو ئەوژی (قەربووكرنا كوێتێ) بوو، هەرگاڤ پرسا قەرەبوویان پاكێجەكا سەرەكی بوویە ژ داخوازیێن یاسایی یێن هەرێمێ هەمبەر بەغدا، لێ كابینەیێن ئێك ب دویڤ ئێكێن ئێراقی ب تەمامی خۆ ڤەدزیە ژ پرسا قەرەبووكرنا زیان ڤێكەفتیان، ئەڤەژی بوویە ئەگەر كو بەغدا ب شێوەكی بەرچاڤ یا دەستووری بن پێ دكەت، هەمبەر هەرێما كوردستانێ، حكومەتا هەرێمێ و كابینەیا نەهێ ئەڤ ئاریشە و ب دەهان ئاریشەیێن دی گەهاندینە بەر دەستێ كار ب دەستێن بەغدا، لێ چ ژوان د بەرهەڤ نینە مافێ كوردان یێن دەستووری بدەنێ. پسیارا سەرەكی ئەڤەیە ئەرێ نێڕینەك بۆ چارەسەركرنا ئاریشەیان هەیە؟ ب دیتنا من ئیراق یا پارچەبوویە سەر دوو بەرەیان، ئێك ژ وان بەرەیان پێ باشە مافێن دەستووری ب هەرێمێ بهێنە دان، لێ دڤێت هەرێم ژی پابەندبیت ب ئەركێن خۆ هەنبەر بەغدا، لێ بەرەیەكێ دی یێ هەی كو نەك وان نەڤێت هەرێم و بەغدا ڕێكبكەڤن بەلكو وان دڤێت تشتەك ب ناڤێ قەوارەیێ هەرێما كوردستانێ نەمینیت، ژبەر كو د نوكەدا ئەڤ بەرەیێ دووێ یێ ب هێزە و جادەیا بەغدا ب زۆری پشتەڤانە، لەوڕا نێرینەك نینە بۆ چارەسەریا ڕیشەییا ئاریشەیان، لەوڕا من دڤێت ل دوماهیێ بێژم، ئاریشەیا بەغدا ل گەل هەرێمێ ئاریشەكا سیاسی نینە بەلكو ئاریشەكا دەمارگیرییە و وان نەڤێت هەرێم هەبیت .
