هـەوێـری كینە؟
هـۆگر حـەیدۆ
ئێلا هەوێری ئێكە ژ كەڤنترین ئێلا كوردێن ئێزدی، د دیرۆكێ دا ناڤێ هەوێریان ب شێوازێن جودا هاتیە؛ مینا (هەوێری، حوری، هۆری، خۆری) دەمێ بەحسێ دیرۆكا مرۆڤان دكەین دێ بەحسێ دیرۆكا پشتی تۆفانا نەبی نۆح كەین، چونكی دیرۆكا مرۆڤی د دو قووناغا را دەرباز بوویە: قووناغا ئێكی بەری توفانێ مرۆڤ چ ژێ نزانت و قووناغا دووێ پشتی تۆفانا نەبی نۆح، د فەلسەفا و میتولۆژیا ئێزدیان دا دبێژت تۆفان ژ كانیا مێهركا ل (عێن سفن واتە چاڤێ سەفینێ) وا ڕابووی، دیارە نۆح خەلكێ ناڤچەیا (عین سفنێ) بوویە، وەك سەبەقا قەولی خۆیا دكەت:
نۆح پێخەمبەر سەفینەك چێكر
ئینسان، تەیر، تەوال لێ كر
نێر، مێ جۆت جۆت تێ كر
***************
ل ئێسفنێ، كەلی تەنوور
ئلڤەك رابوو رەش و سۆر
كفری كرن گۆر ب گۆر
پشتی گەشتی ل چیایێ جۆدی سەكنی د فەلسەفە ئولا ئێزدیان و قورئانێ دا دبێژن ل چیایێ جودی یا سەكنی وەك سەبەقا قەولی خۆیا دكەت:
ژ وان نەبن سەر بەردایە
هوون برێننە جۆدی و چەندی چیایە
جۆدی زەبوونی كێشایە
لەو سەفینا نۆح چوو ل سەر راوەستیایە
و د پەیاما كەڤندا دا دبێژن ل چیایێ ئارارات (ئاگرین) یا سەكنی ئەو چیا دكەڤیتە ژۆریا باكۆرێ كوردستانێ، بەلێ هەر چاوا بت هەردو چیا وێ ل دەڤەرا میسۆپوتامیا (رۆژ پەرێسا)، واتە ئەڤ دەڤەرا لاندكا پەیدابوونا مرۆڤاتیێ یە، پشتی تۆفان نەمایی و هاتنە خوار ژ گەشتیێ
ژ نوو قووناغا دووێ یا مرۆڤایەتیێ دەستپێكریە، وەكی (یحیی الخشاب) د پێشەكیا پەرتووكا شەرەفنامەیێ دا دبێژت قووناغا دووێ یا مرۆڤایەتیێ ژ ڤان مللەتان پێك دهات (لۆلۆ _ كاتی _ كوتی _ سۆباری _ هەوێری _ خولدی ) هەتا نهو پاشمایێن ڤان دناڤ ئێزدیان یێت ماین مینا.
(هەوێری _ خالتی)، دكتۆرێ مسری (سید مەحمود القمنی) د پەرتووكا خوە یا (ابراهیم پێخەمبەر و دیرۆكا بەرزە) ل 64- 71 دبێژە نەبی ابراهیم رەگەزێ حۆری (هۆری – هەوێری) یە و ناڤێ باژارێ (حاران)ابراهیم خلیل لێ ژیایی ژ ناڤێ حوری هاتیە وەك (حوران)، ئەڤ چەندە تەوراتێ ژی دا هاتیە پشتڕاستكرن. هەوێری ل ناوچەیێن جودا ل كوردستانێ ژیایی نە، چەندین باژێرێن گرنگ ل كوردستانێ جهێ ئاكنجی بوونا وان بوینە مینا: باژێرێ (نوزی) نهو دبێژنێ (كەركوك)، (ئوركیش) كو دبتە نهو دبێژنێ (تل موزان). گرۆپێن مینا: مانی، میتانی، سوباری رەگەزێن وان ب هەوێری دهێنە دانان. هەوێریان دگۆتنە خوە (خوری)، چونكی رۆژپەرێس بوون و سیمبۆلە هەوێریان پێكهاتبوو ژ رۆژەكێ دناڤبەرا دووباڵدا. ل سەدێ هەژدێ بەری زایینی ناڤچەیا (هەزەبان) ئەڤ ناڤچەیا ژلایێ هەوێریان ڤە هاتیە دروستكرن، دەمێ دروستكرنا بەنداڤا دۆكان چەندین ئاسەوارێن هەوێریان ژ لایێ شوێنوارەكی دانیماركی هات بوون دیتن، بەری هاتنا ئاشوریان بۆ وێ ناڤچەیێ سەنتەرێ دەستهەلاتا هەوێریان بوو، پشتی مرنا بابێ خوە (مانۆبازی) كو پاشایێ هەوێریان بوو (ئێزدی) یێ كورێ وی دەستهەلات ل ناڤچەیا هەزەبان كریە، پشتی مرنا (ئێزدی) و دایكا وی ( هێلێنا) یێ ل ئۆرشەلیم (قودسێ) هاتینە ڤەشارتن وەك د وێنەیی دا خۆیا دبیت.
ئێك ژ خوداوەندێن وی سەردەمی یێ هەوێریان ب ناڤێ (نێر گەل) بوو مینا خودایێ جیهانا ژێر بەحس دكەن، و ناڤچەیا (یەزلیكا) ل تركیا ب خوداوەندێ خەنجەر دهێتە ناسین، هەتاكو دەسپێكا سەدێ بیستێ دا دناڤ بەشەك ژ ئێزدیان و ئێلا دوملی (زازا) یا كوردێن مۆسڵمان جۆرە شمشێرەكێ د ناڤ ئەردی دا دچقاندن.
