هه‌لبژارتنێن ئه‌مریكا و بێهن مالقیا جیهانێ
محه‌مه‌د چه‌لكی
چ هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیێ ل جیهانێ هندی هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیێ ل ویلایه‌تێن ئێكگرتی یێن ئه‌مریكا ناكه‌ڤنه به‌ر ڤه‌كۆلین و پێشبینی و گێنگه‌شه‌كرنێ، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤێ چه‌ندێ په‌یوه‌ندی یا هه‌ی ب رۆلێ ئه‌مریكا ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ كو زلهێزه‌كا بێ به‌ڤڵه و هه‌ر گوهۆڕینه‌كا بكه‌ڤیته د سه‌رۆكاتیا وێ دا باندۆرێ ل هه‌ر گه‌هه‌كا ژیانێ ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ دهێلیت.
لێ هه‌لبژارتنێن ڤێ جارێ كو ئه‌ڤرۆ (٣-١١-٢٠٢٠) یه، نه وه‌كو چ هه‌لبژارتنێن دنه و چه‌ندین باده‌كێن سیاسی و ستراتیجی و ته‌ندروستی و ئابووری ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ چاڤه‌رێ بووین كا دێ ل ئه‌ڤرۆ وه‌ڵاتیێن ئه‌مریكی چ بریارێ ده‌ن، هه‌ر هه‌لبژارتنه‌كا وان دێ سیمایێ بزاڤێن چاره‌سه‌ریا وان باده‌كان دیار كه‌تن ئانكو كلیلا گوهۆڕینان ل ئه‌مریكا د ده‌ستێن وه‌ڵاتیان دایه و ئه‌و بریارده‌رێن سه‌ره‌كینه نه‌ك وه‌ك وه‌ڵاتێن مه بریار بده‌ستێ كه‌سه‌كیدایه و دبیت ئه‌و كه‌س ژی یێ نیڤ ته‌له‌دین و كیندل بیت!
پرۆگرامێ هه‌ر به‌ربژێره‌كی بۆ كێش و ئاریشێن وه‌ڵاتی و چاوانیا پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن وه‌ڵاتیان بریارده‌ره، له‌وا هه‌ر به‌ربژێره‌ك بزاڤێ دكه‌تن خوه نێزیكی وه‌ڵاتیان و خوه‌سته‌كێن وان بكه‌تن هه‌ر ئه‌ڤه‌یه ژی سه‌رمایێ پێشكه‌فتنا ئه‌مریكا ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ و بوویه وه‌ڵاتێ خه‌ونان!
هه‌تا نوكه ئه‌مریكا زلهێزه‌كا بێ به‌ڤڵه راسته چین یا بزاڤێ دكه‌تن به‌ڕكێ ل بن پیێن ئه‌مریكا دره‌بێخیت ب تایبه‌ت د بیاڤێ ئابووری دا وه‌ك دهێته زانین ئابوور بریارده‌رێ سیاسه‌تێیه، لێ هێشتا گه‌له‌كا مای كو چین ببیته شوینگرێ ئابوورێ ئه‌مریكا و د ڤی بیاڤی دا ئه‌مریكا به‌رده‌وام ئیشك و كێشه‌یان بۆ ئابوورێ چینێ دروست دكه‌تن و لغاڤێ ئابوورێ چینێ د ده‌ستێ ته‌كنۆلژیا ئه‌مریكا دایه له‌وا ئه‌وێن خه‌ونا ب وێ ئێكێ دبینن كو رۆلێ ئه‌مریكا دێ به‌ر ب ئاڤابوونێ چیت و هه‌لویستێن نه‌یاره‌تیا ئه‌مریكا ڕادگه‌هینن و به‌رێخوه دانه چین و روسیا گه‌له‌ك دشاشن چونكو ئه‌مریكا وه‌ڵاته‌ك دیمۆكرات و ئابووره‌كێ ئازاد برێڤه دبیت و هه‌ر ده‌ما ئاریشه‌ك په‌یدا ببیت هێدی و ل سه‌ر خوه لێكۆلینێن زانستی و شرۆڤه‌یێن دووری سۆز و حه‌زا دكه‌ن بۆ گه‌هه‌شتنا چاره‌سه‌ریان و هه‌ر ئه‌ڤه بوویه سه‌ده‌م كو خوه ل به‌ر هۆڕه‌بایێن كریزێن ئابووری و جڤاكی بگریت كو ئه‌ڤ یه‌كه نه ل چینێ و نه ژی ل رۆسیا به‌رچاڤ ناكه‌ڤیت.
ئه‌ڤرۆ وه‌ڵاتیێن ئه‌مریكا دێ بریارێ ل سه‌ر سیمایێ سیاسه‌تا جیهانا چار سالێن دی ده‌ن و هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ل جیهانێ بۆ سه‌ره‌ده‌ریا وی سیمای چه‌ندین سیناریۆ ئاماده‌كرنه ب تایبه‌ت چین، رۆسیا، ئیران و توركیا چونكو پرۆگرامێ مسته‌ر ترامپی ژ بلی یێ ناڤخوه كو شیایه بێكاریێ ب رێژه‌ك به‌رچاڤ نه‌هێلیت كو ئه‌ڤه بۆ وه‌ڵاتیێن ئه‌مریكا ژ گشت پرسێن دن گرنگتره زێده باری پرانیا سۆزێن داینه وه‌ڵاتیان ل هه‌لبژراتنێن به‌رێ (٢٠١٦) جێبه‌جێ كرنه ل سه‌ر ئاستێ سیاسه‌تا ده‌رڤه ب زه‌لالی سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل هه‌ر كێشه‌كێ كریه كو سه‌رۆكێ به‌رێ یێ ئه‌مریكا مسته‌ر ئۆبامای سستیه‌ك ئێخستبوویێ و رۆلێ هێزێن هه‌رێمی زێده‌كربوو و ئه‌و سستی ژی بوو سه‌ده‌م كو توركیا و ئیران پێن خوه ژ به‌ڕكا خوه زێده‌تر درێژ بكه‌ن و رۆژهه‌ڵاتا ناڤین بكه‌نه چاهێرا شه‌رێ هه‌ر دوو باسكێن ئیسلاما سیاسی (سوننه و شیعه) ب ڤێ یه‌كێ ژی تیرۆرا باسكێن ئیسلاما سیاسی خۆرتبوو و سه‌ر تیشكێن وێ جیهان ڤه‌گرت و هه‌تا نوكه ژی به‌رده‌وام كریارێن تیرۆرێ دكه‌ن ل پشت هه‌ر كریاره‌كا تیرۆرێ یان توركیا یان ئیران ل پشته. سیاسه‌تا مسته‌ر تره‌مپی هه‌ر ل ده‌ستپێكێ ل دژی هه‌بوونا هێزێن هه‌رێمی هه‌لویست دیاركر و ل پێشیێ خوه ژ رێككه‌فتا ئه‌تۆمیا د گه‌ل ئیرانێ (٢٠١٥) هه‌لوه‌شاند و عمبارگۆیا ئابووری ل دژی مه‌لایێن ئیرانێ ڕاگه‌هاند و ب وێ عمبارگۆیێ بێهن ل ئیرانێ مالقكریه و رژێما وێ ئینایه به‌ر فه‌تسینێ و كێرفێ داگێرانێن ئیرانێ وه‌ك ئاشێ عیسێ ده‌لال ل كاره. ژ خوه گڤاشتنێن سه‌ر ئابوورێ چینێ بۆ هه‌ر كه‌سی دیارن.
ئه‌گه‌ر ئیرۆ وه‌ڵاتیێن ئه‌مریكا مسته‌ر تره‌مپ دووباره هه‌لبژارتن دێ سیامایێ شه‌ره‌ێ سار نابه‌ینا ئه‌مریكا و رۆژئاڤا ل لایه‌كی و چین و رۆسیا ل لایێ دی دیار بیت و ده‌ڤه‌را رۆژهه‌ڵاتا ناڤین دێ بیته چاهێرا خوه ژێك سافیكرنا هه‌ر دوو به‌ره‌یان و یا دیاره ده‌ڤه‌ر دێ به‌رێخوه ده‌ته ئه‌مریكا و رۆلێ توركیا ـ ئیران و رۆسیا دێ هێته كرۆپه‌كرن، به‌ری ئه‌ڤ سینارۆیه ببیته ڕاستی ئه‌مریكا بزاڤێن ساركرنا كێشا فله‌ستینیان كریه كو ب باده‌كا چاخی (صفقه القرن) ناڤكریه، ب موهركرنا پرۆسا ئاشتیێ ل نابه‌ینا ئیمارات، به‌حرێن، سودان و به‌ری هینگێ ژی ل نابه‌ینا مسر و ئوردنێ كێشا فله‌ستینی ژ كێشا عه‌ره‌بان كره كێشا فله‌ستینی و ئیسرائیلیان ب نه‌مانا پشته‌ڤانێن وه‌ك مسر و ده‌وله‌تێن كه‌نداڤێ فارسی فله‌ستینی دێ نه‌چار بن ب وێ ئێكێ رازی ببن یا ئه‌مریكا بۆ وان دیار دكه‌تن، قیژه قیژ و هاوراێن بازرگانێن كێشا فله‌ستینی ئێدی كه‌س ب بانگێن وان نڤێژێ ناكه‌ت ب تایبه‌ت توركیا و ئیران ژی یێن كه‌فتینه به‌ر چویڤێ عمبارگۆیا مسته‌ر تره‌مپی و رۆلێ وان یێ هاتیه كرۆپه‌كرن و ده‌ستێن وان یێن ب سه‌رێ وانڤه كو چویڤێ ئه‌مریكا ب سه‌ری نه‌كه‌ڤیت.
دووباره هه‌لبژارتنا مسته‌ر تره‌مپی دره‌به‌كێ كوشنده‌یه بۆ سیاسه‌تا ئابووریا چینێ و رۆلێ رۆسیا كو پۆتینی ئه‌ڤه چه‌ندین ساله بزاڤێ دكه‌ت رۆلێ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تا جاران بزڤرینیت و سیاسه‌تا ئۆبامای ئه‌و حه‌زێن پۆتینی نێزیكی ڕاستیێ كربوون لێ تره‌مپی پێهنه‌ك لێدا و ب دووباره هه‌لبژارتنا وی دێ هه‌می خه‌ونێن پۆتینی كه‌ته بلقێن سه‌ر ئاڤێ. پێشبینی دهێته كرن تره‌مپ دێ رۆلێ ناتۆ و بازرگانیا جیهانی بگه‌ر ئێخیت و سنووره‌كی بۆ نه‌قلیێن چینێ، رۆسیا، توركیا و ئیرانێ دانیت و رۆژا باسكێن ئیسلاما سیاسی(سوننه ـ شیعه) دێ به‌ره‌ف ئاڤابوونێ چیت چونكو سه‌ره‌كانیێن پشته‌ڤانیێ بۆ نامینن.
لێ ئه‌گه‌ر مسته‌ر بایدن هاته هه‌لبژارتن دێ هنده‌ك گوهۆرینێن سڤك د سیاسه‌تا ده‌رڤه دا هێنه‌كرن، لێ دیسا نه ب وی ئاستی كو سیمایێ شه‌رێ سار دیار نه‌بیت چونكو به‌رژه‌وه‌ندێن ئه‌مریكا و به‌ره‌یێ رۆژئاڤا وێ دخوازیت كو چین و روسیا نه‌بنه خودنێن ته‌كنۆلۆژیا پێشكه‌فتی و هه‌ر بمینن ل بازنا به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریكا و ده‌رنه‌كه‌ڤن، توركیا دێ نه‌چار بیت دوباره به‌رێخوه بده‌ته رۆژئاڤا و داگێرانێن بژان دێ كه‌ت دا كو ژ ناتۆ و ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپی دویر نه‌كه‌ڤیت چونكو به‌رژه‌وه‌ندێن دوور ده‌رازێن توركیا وێ دخوازیت هه‌ر بمینیت ل به‌ره‌یێ رۆژئاڤا و قۆلپا ناتۆ.
ب هه‌لبژارتنا بایدنی ئیرانێ سیناریۆیێ ئاماده‌كری ئه‌و ژی داگێران و موهركرنا رێككه‌فته‌كا دنا ئه‌تۆمیه و دێ خۆ ژ كێشێن ده‌ڤه‌رێ ڤه‌كێشیت چونكو ئه‌گه‌ر وه‌نه‌كه‌تن ب درێژبوونا ماوێ عمبارگۆیێ دێ ئابوورێ وێ هه‌له‌وه‌شیت و هه‌رده‌ما ئابوور هه‌لوه‌شیا ئوتۆماتیك دێ رژێما مه‌لایان به‌ر ب هه‌لوشیانێ چیت، له‌وا نه‌چاره تاسێ ژه‌هرێ ژ ده‌ستێ ئه‌مریكا ڤه‌خۆت دا رژێما خوه ژ هه‌لوه‌شیانێ رزگار بكه‌ت.
ب كرۆپه‌بوونا رۆلێ هه‌ر ئێك ژ توركیا و ئیرانێ دێ باندۆرا خوه ل كێشێن ناڤخوه‌یێن ده‌ڤه‌رێ ژی هێلێیت و ژ وانا عیراقه. عێراق ب ناڤ مایه ده‌وله‌ت و ل سه‌ر هه‌ردو باسكێن ئیسلاما سیاسی پارڤه بوویه و ب كرۆپه‌كرنا رۆلێ هه‌ردو باسكان ژ لایێ ئه‌مریكاڤه ئاسۆیه‌كا نوی بۆ گه‌لێن عیراقێ بڕێڤه‌یه و بۆ ڤێ قۆناغێ ئه‌مریكا مسته‌فا كازمی به‌رهه‌ڤكریه و یێ به‌رده‌وام شه‌رێ هه‌ردو باسكان دكه‌تن ل بن ناڤێ لغاڤكرنا كۆمكێن چه‌كدار و ترس ئێخستیه دلێ بازرگانێن شه‌رێ تائیفی و رۆژا وان یا ئاڤا دبیت.
ئاییندێ هه‌رێما كوردستانی گرێدایه ب سه‌ركه‌فتنا پرۆژێ ئه‌مریكا ل عێراقێ كو كازمی نوێنه‌راتیا به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ دكه‌ت. ژ سه‌ركرداتیا هه‌رێمێ دهێته خواستن خوه ژ هه‌ردو باسكێن ئیسلاما سیاسی دوور بێخیت و نه‌بیته رێگر د چه‌سپاندنا پرۆژێ ئه‌مریكا ل عێراقێ و شاشیا ریفراندۆمێ دوباره نه‌كه‌ت.
هه‌ر چاوا بیت ل ئه‌ڤرۆكه وه‌ڵاتیێن ئه‌مریكا دێ سیمایێ سیسته‌مێ جیهانێ كو پتر به‌ر شه‌ڕێ سار ڤه دچیت دێ دیاركه‌ن ل ڤێ هه‌لبژارتنێ چ مسته‌ر ترامپ بڕاوه بیت یان مسته‌ر بایدن چ ژ وێ مه‌سه‌لێ ناگوهۆڕیت و هه‌ر ده‌وله‌ته‌كێ ل گۆڕه‌ی وی سیمای سینارۆیێن خوه ئاماده‌كرنه، ئه‌رێ گه‌لۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژی سینارۆیه‌ك هه‌یه؟ هیڤیخوازم هه‌بیت.
