هه‌لبژراتنێن توركیا و سیاسه‌تا ده‌رڤه
د. سه‌ردار مووسا شه‌ریف ـ م. زانكۆیا دهۆك
ل 24 خزێران توركیا دێ دو هه‌لبژارتنان پێكڤه كه‌ت، هه‌لبژارتنێن سه‌رۆككۆمار و دویه‌م هه‌لبارتنێن پارله‌مانی. دو ته‌وه‌رێن گرنگ د ڤێ هه‌لبژارتنێ دا گرنگن، ئێك: پرسا ئابووری یا توركیا. دو: پرسا سیاسه‌تا ده‌رڤه. توركیا د ڤێ هه‌لبژارتنێ، ئه‌گه‌ر ئه‌ردوغان سه‌ركه‌فت، دێ به‌ر ب سیسته‌ما سه‌رۆكاتی و ده‌سه‌ڵاتدار ڤه چیت، و ئاماژه ب هندێ دئێته‌كرن كو ئاكپارتی نه‌شێت پتریا كورسیان ب ده‌ستڤه‌بینیت. لایه‌نكێ دی جهێ ئاماژه پێكرنه، ئه‌گه‌ر هاده‌پ به‌ربه‌ستا 10 هه‌لبژارتنان ده‌رباس نه‌كه‌ت، پرانیا كورسیێن ده‌ڤه‌را كوردستانێ دێ بۆ ئاكپارتی بچن، و ب ڤی ره‌نگی ئاكپارتی دێ ل خه‌ونا خوه نێزیك بیت، كو د پارله‌مانی دا ژی بشێت ئاسته‌نگان بۆ كۆمه‌ك پرۆژه‌یاسایان دروست بكه‌ت. ئه‌ما ئه‌گه‌ر هاده‌په سه‌ركه‌فتنێ ب ده‌ستڤه‌بینیت، رێژه‌یا پارله‌مانته‌رێن ئاكپارتی د ناڤبه‌را په‌رله‌مانی، ئه‌گه‌ر پیڤه‌رێن هه‌لبژارتنێن حه‌فتى خزێرانا 2015 بكه‌ینه میناك، ئاكپارتی ب 250 كورسیكێن خوه ه 40 یێن پارتی یا نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ست یا م.ه.پ. ێ پێنگاڤێن مه‌زن باڤێت. د هه‌مان ده‌م ژی مه‌زنده دئێته كرن كو رێژه‌یا كورسییێن پارتی یا م.ه.پ ب سه‌رۆكاتیا باخچه‌لی تووشی پارچه‌بوونه‌ك مه‌زن ببیت ب هۆكارێ دروستبوونا پارتی یه‌ك دی یا نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ست ب سه‌رۆكاتیا مه‌رال ئاكشه‌نه‌ر، ب ناڤێ “ئیی پارتی”. له‌ورا هه‌م ئاكپارتی و هه‌م ژی ئه‌ردوغان دێ تووشی شكه‌سته‌ك مه‌زن ببن، به‌لێ، گومان د ڤێ ئێكێ دا نینن كو ناكۆكیێن سیاسی د ناڤبه‌را سێكولاران كو ماوه‌ی 16 سالانه ئاكپارتی و ئه‌ردوغان ب هه‌می شێوازان هه‌ول ده‌ن پێگه‌ها وان د ناڤ جڤاك و دامه‌زراوه‌یێن ده‌وله‌تا توركیا دا لاواز بكه‌ن، و محافزه‌كاران كو پتر پشتگیرێن ئه‌ردوغانی و جڤاكه‌ك توركی ئیسلامی نه، دێ به‌رده‌وام بیت و ئه‌ڤ ئاگره ناڤه‌مریت. یا دیاره پاشڤه‌زڤرین ل توركیا د ڤی بواری دا نابیت كو ئێدی ئیسلامی د پرۆسه‌یا رێڤه‌به‌رنا وه‌ڵاتی بێنه پشتگوهخستن. یا دیار، ئه‌وه، جڤاكێ توركیا د سه‌رده‌مێ ئاكپارتی و ل ژێر چاڤدێریا توند یا ئه‌ردوغان، پتر ژ هه‌ر ده‌مه‌كی جڤاكه‌ك دابه‌ش بوویه.
سه‌باره‌ت ب پرسا سیاسه‌تا ده‌رڤه، ل سه‌ر ئاستێ جیهانی و هه‌رێمایه‌تی توركیا خوه‌دى پێگه‌هه‌ك تایبه‌ت دئێته پێناسه‌كرن. به‌روڤاژی حوكمه‌تێن پێشین، سیاسه‌تا ده‌رڤه یا ئاكپارتی ب سه‌رۆكاتی یا ئه‌ردوغان پێكهاتیه ژ مفاوه‌رگرتن ژ هه‌لكه‌فته‌یا یا جوخرافی و پێكهاتێن جڤاكى (كو د ڤی واری ئه‌كته‌رێ ئابووری توركیا رۆله‌ك كارا و ب هێز هه‌بوویه) ژ بووی دروستكرنا پرده‌كێ د ناڤبه‌را ده‌وله‌ت و پێكهاته‌یێن جیهانی دا. ل بن په‌رده‌یا ڤه‌شارتی یا ستراتێژی یه‌ك وه‌ها، ئاكپارتی پێ مه‌به‌ست بویه كو نه‌ك ته‌نێ توركیا ب هێز بكه‌ت، به‌لكو ژی ببیته وه‌ڵاته‌ك ته‌حه‌دیكه‌ر به‌رامبه‌ر زلهێزێن جیهانی ب تایبه‌تی ئه‌مریكا و ئورۆپا ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ یێن نه‌ته‌وه‌ی و ئاسایشا نیشتیمانی یا وێ بكه‌ڤیته مه‌ترسی ژ ئالیه‌كێ و ل ئالی دی ڤه، ئاكپارتی ب بكارئینانا ئامرزاێ دین و ئیسلامێ:
ئێكه‌م، بانگه‌شه كرن ژ بۆی برایه‌تی و وه‌كهه‌ڤی یا د ناڤبه‌را موسلمانان، شیا چكل و رهێن خوه ل جیهانی ئیسلامی و ب تایبه‌تی وه‌ڵاتێن جیهانا عه‌ره‌بی بچنیت. ژ هۆكارێن ڤێ ئێكێ ژی، پرسا پشتگیری كرن ژ فلستین و كێشه‌یا وێ. ئه‌ڤ ژی نه‌ك ته‌نێ مه‌ره‌مدا بوو، لێ به‌لێ ب هێز ژی بوو، مه‌ره‌ما ئێكه‌م ئه‌وبوو، كو توركیا جهێ خوه د ناڤ دلێ جڤاكا عه‌ره‌بی دا ڤه‌كه‌ت، و ب ڤێ ئێكێ بشێت كاریگه‌ری ل سه‌ر ده‌سه‌ڵاتدارێن عه‌ره‌ب بكه‌ت و شوێنپێیه‌كێ بۆ خوه ڤه‌كه‌ت. د ڤی واری ژی سه‌ركه‌فتن ب ده‌ستڤه‌ئینایه، به‌لێ ئه‌ڤ بهێزیا ده‌وله‌تا توركیا د ناڤ جڤاكا عه‌ره‌بی دا، هێدی هێدی تووشی ئاسته‌نگی یان دبیت و سه‌ركردێن عه‌ره‌بی ژ هه‌لسوكه‌وتێن ده‌وڵه‌تا توركیا ل ناڤ جوغرافیا عه‌ره‌بی دترسن. د په‌یوه‌ندیێن خوه د گه‌ل رۆژهه‌لاتا ناڤین، ب پشتگیری ژ بزووتنه‌وه‌یێن ئێخوان موسلمین ل مسر، تونس و وه‌لاتێن دی و ب پشتگیریا ده‌وڵه‌تا قه‌ته‌ر هه‌ولێن رژد داینه كو بێنه ناڤ جیهان عه‌ره‌بی و وه‌كی وه‌لاته‌ك كو سه‌ركردایه‌تی یا ره‌وته‌ك سوننی دكه‌ت، توركیا ل سه‌رده‌مێ ئه‌ردوغان هاتیه پێش و ڤێ ئێكێ ژی د شه‌قامێ عه‌ره‌بی و ل ده‌ڤ كۆمه‌ك وه‌لاتێن عه‌ره‌بی جۆره ئیزعاجه‌ك دروست كری یه، ب تایبه‌تی كو كێشه‌یا فلستین بوویه ئێك ژ بابه‌تێن سه‌ره‌كیێن په‌یوه‌ندیێن توركیا و ئیسرائیل، به‌س ژێر ب ژێر باشترین په‌یوه‌ندی د گه‌ل ئیسرائیل د وارێ ئابووری، له‌شكری و ستراتێژیك د ناڤبه‌را توركیا و ئیسرائیل هه‌نه و ل جیهانا عه‌ره‌بی هه‌ست ب ڤێ ئێكێ ژی هاتیه‌كرن، له‌ورا، هه‌ولێن رژد هه‌نه كو نفۆزا توركیا و ئه‌ردوغان ل جیهانا عه‌ره‌بی به‌ره‌ڤ لاوازی ڤه بێته برن. د پرسا ناكۆكیێن عه‌ره‌بی، ب تایبه‌تی پرسا قه‌ته‌ر، هه‌ر چه‌نده ژی وه‌ڵاتێن عه‌ره‌بی نه ب دلێ وان بۆ كو توركیا ده‌ستوه‌ردان د ناڤ مالا عه‌ربی دا بكه‌ت و شه‌ش وه‌ڵاتێن عه‌ره‌بی داخواز ژ قه‌ته‌ر كرن كو هێزێن توركیا ژ وه‌لاتێ خوه ده‌ربێخیت، وه‌كی ئێك ژ وان پێشمه‌رگان ژ بووی پێداچوونه‌وه د په‌یوه‌ندیێن خوه د گه‌ل قه‌ته‌ر. به‌لێ رێككه‌فتنا قه‌ته‌ر و توركیا سه‌باره‌ت ب جێگیركرنا هێزێن له‌شكری و ئه‌ڤه‌دانكرنا بنكه‌یه‌ك له‌شكری توركیا ل ڤی وه‌لاتی، هه‌م بوویه هۆكارێ دله‌راوه‌كی ل ده‌ڤ ده‌وڵه‌تێن خه‌لیجی و هه‌م ژی ل ده‌ڤ ئیرانێ. د هه‌مان ده‌م ژی بنكه‌یێن له‌شكریێن توركیا ل سومالیا و سودان د وارێ جیۆپۆلتیك و جیۆستراتێژیك پێكدادانه‌ك ڤه‌شارتی د ناڤبه‌را توركیا، مسر و ئه‌ره‌به‌ستان سعوودی یه دروستكری یه. جهێ ئاماژه پێكرنه ئیمارات عه‌ره‌بی ژی خاوه‌ن بنكه‌یێن له‌شكری یه ل سومالی لاند، و ئیران ژی ل سودان. هه‌می ئه‌ڤ بابه‌ت، ژ بلی هندێ كو پێگه‌ها توركیا ل ناوچه‌یێ بهێز كرینه، ل ئالی دی ڤه ژی لاوازی یا ناڤمالا عه‌ره‌بی نیشان دده‌ت كو د وارێ دابینكرنا ئاسایشا نه‌ته‌وه‌ی و ئاسایشا ناڤخوه‌ی، جوخرافیا عه‌ره‌بی بوویه خیڤه‌تگه‌هه‌ك بۆ هێزێن بیانى.
دوویه‌م، د سیاسه‌تا ده‌رڤه یا توركیا ستراتێژی یا وێ بریتی بوویه خوه دووركرن ژ ئه‌مریكا و ئورۆپا و ب ڤێ ئێكێ، په‌یره‌و ژ سیاسه‌ته‌ك سه‌ربه‌خوه‌یانه بكه‌ت، كو كۆكا وێ به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌ی و ستراتێژیكێن توركیا بیت. كۆمه‌ك ناكۆكیێن رۆژهه‌لاتا ناڤین، توركیا بۆچوونه‌ك جیاوازتر ژ وه‌لاتێن ئورۆپا و ئه‌مریكا ل به‌ر چاڤگرتی یه ب تایبه‌تی د پرسا سووریا، لیبیا، مسر و كێشه‌یا ئیخوان موسلمین، و قه‌ته‌ر و ئیران و فلستین ـ ئیسرائیل ژ هه‌ره بالكێشترین وان پرسانه كو توركیا سه‌ربخویانه بریار دایه. د ڤی واری دا ژ بلی رۆژهه‌لاتا ناڤین و په‌یوه‌ندیێن د گه‌ل ئورۆپا، د هه‌می به‌ره‌یێن دی، دشێت ئاماژه ب سه‌ركه‌فتن بێته‌كرن و جهێ ئاماژه پێكرنه، توركیا شیایه خوه ل مێحوه‌ره‌كێ جێگیر بكه‌ت، كو بشێت هه‌ڤسه‌نگی د په‌یوه‌ندیێن خوه د ناڤبه‌را رۆژئاڤا و رۆژهه‌لات، واته (ئه‌مریكا و ئورۆپا) و (رۆسیا و چین) بپارێزیت. سه‌ره‌رایێ هه‌ولدان بۆ ئه‌ندامه‌تیا ئێكێتی ئورۆپا (كو ئه‌ندامه‌تیه‌ك وه‌ها گه‌له‌ك دووره ژ راستی) توركیا ب رێیا خوه دووركرن ژ ئه‌مریكا و ئورۆپا و گرتنا به‌رێ سیاسه‌ته‌ك سه‌ربخوه، بوویه ئه‌ندامێ چاڤدرێ ل “د ئێكێتی یا شانگهای فایڤ”، كو سه‌ركێشێ وێ رۆسیا و چینن. توركیا ب گرنگیدان ب ڤێ میحوه‌رێ دڤێت بۆ ئورۆپا و ئه‌مریكا بێژیت كو ئالته‌رناتیڤێن باش ل به‌ر ده‌ستێ توركیا هه‌نه، سه‌ره‌رایێ هندێ كو ل میحوه‌را رۆسیا و چین ژی توركیا د ناڤچه‌یا ئورۆئاسیا بێ كێشه نینن، ئه‌ڤ ناڤچه‌یه ب عومقێ جیوپولیتیكا رۆسیا و چین تێته ناسكرن، ده‌رفه‌تا مه‌زن بۆ گه‌مه‌كرنێێ بۆ توركیا نامینیت.
سێیه‌م، د په‌یوه‌ندیێن د گه‌ل ئه‌فریقا، توركیا ل سه‌رده‌مێ ئه‌ردوغان شیایه به‌رفره‌هیه‌ك مه‌زن بده‌ته په‌یوه‌ندیێن ئه‌فریقا و توركیا د هه‌می بواران دا، ب تایبه‌تی پێشكێشكرنا هاریكاریا ئابووری، پرۆژه‌یێن ئاڤه‌دانی، پێشكێشكرنا كورسێن خواندنا بلند ل زانكۆیێن توركیا بۆ خوانده‌ڤانێن ئه‌فریقی، ڤه‌كرنا قوتابخانه‌یێن توركی كو ئارمانجا سه‌ره‌كی بهێزكرنا پێگه‌ها توركی یه ل ئه‌فریقیا و ب ڤێ رێكێ دخوازیت مفا ژ ئامرازێن نه‌رمێ سیاسه‌تا ده‌رڤه وه‌ربگریت و پێكڤه‌گرێدانه‌ك به‌رفره‌تر د گه‌ل ئه‌فریقیا دروست بكه‌ت و گه‌له‌ك ئه‌ڤ پرۆژه ب سه‌ركێشی و رێڤه‌به‌ری یا رێكخراوا هاریكاری یا توركیا ب ناڤێ TIKA كو گرێدایێ سه‌رۆككۆمارێ توركیایه دئێنه جێبجێ كرن. د ڤی واری توركیا دا ب په‌یره‌وكردن ژ ” ستراتێژی یه‌ك چینی”، بنه‌مایێن سه‌ره‌كیێن سیاسه‌ته ئه‌فریقیا دارشتی یه. توركیا هه‌ڤشێوه‌ی ده‌وڵه‌تێن وه‌كو چین، هندستان، عه‌ربستان و ئیران هه‌ست ب گرنگیا زه‌نگینی و ژێرخانێ ئه‌فریقیا كری یه، له‌ورا ژی نوكه پشكه‌ك به‌رفره ژ دیپلۆماسی یا گشتی یا توركیا ئاراسته‌ی كیشوه‌رێ ئه‌فریقیا یه.
پرسێن كو خوده‌ى گرینگن د ڤی بواری، هه‌لسوكه‌وتێن به‌رپرسێن توركیایه، كو د سیاسه‌تا خوه یا ده‌رڤه سه‌باره‌ت ب رۆژهه‌لاتا ناڤین، توركیا “وه‌ڵاته‌ك به‌فراوان خوازه” و فاكته‌ره‌ك وه‌ها ژی ناجێگیری د سیاسه‌تا ده‌رڤه و كه‌ش و هه‌وایێ بێ متمانه‌یێ به‌رامبه‌ر لایه‌نێن دی دروست دكه‌ت. ژ بوی توركیا گرنگه خوه ژ سیاسه‌ته‌ك وه‌ها دووربێخیت ب تایبه‌تی د پرسێێن گرنگ كو په‌یوه‌ندیدارن ب سنۆرێن ده‌وڵه‌تێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و هه‌لوه‌شاندنا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی، خواست و جیهانبینی یا ئه‌ردوغان، یا هه‌ری گرینگ پێكهاتیه ژ ره‌خنه‌گرتن ژ هه‌یكه‌لیه‌تا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی و ئاماژه ب هندێ ده‌كه‌ت كو ” دونیا ژ پێنجان مه‌زنتر و به‌رفره‌تر” وه‌كی ئاماژه‌كرنه‌ك بۆ هه‌ر پێنج ئه‌ندامێن هه‌میشه‌یێ ئه‌نجوومه‌نێ ئاسایشا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی، توركیا ڤێ ئێكێ وه‌كی نه‌حه‌قیه‌كێ ده‌رمافی جیهانا ئیسلامی دبینیت كو وان(موسلمان) ژی نوونه‌ره‌ك هه‌میشه د ئه‌نجوومه‌نێ ئاسایش دا نینن. هه‌لبه‌ت ب دیتنا ئه‌ردوغان ئه‌گه‌ر تشته‌ك وه‌ها هه‌بیت، ئه‌و كورسیك دێ به‌هرا توركیابیت.
ل ئالی دی ڤه، پرسا به‌رفره‌هی یا سنۆرێن توركیا، ئێك ژ فاكته‌رێن گرینگه كو ئه‌ردوغان چه‌ندین جاران ئاماژه پێكری یه كو سنۆرێن هه‌نوكی یێن توركیا ده‌رفه‌تا “نه‌فه‌س كێشانێ” نه‌هێلایه و گه‌له‌ك به‌رته‌سكه. ئه‌ڤ ژی وه‌كی ئاماژه‌كرنه‌ك بۆ هندێ كو توركیا دڤێت پێداچوونێ ب رێككه‌فتنێن جیهانیێن سه‌رده‌مێ هه‌لوه‌شاندنا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی بكه‌ت، دا كو خاكا ژ ده‌ستدایی دوباره بزڤرینیت سه‌ر سنۆرێن هه‌نوكیێ ده‌وڵه‌تا توركیا. ئێك ژ وان ناڤچه‌یێن كو توركیا گرینگی پێدده‌ت و هه‌میشه په‌نجه بۆ رادكێشیت، پرسا “ویلایه‌تا مووسل” كو سنۆرێ هه‌نوكێی هه‌رێما كوردستانێ یه د ده‌وڵه‌تا عێراقێ، و به‌نگه‌شه بۆ دكه‌ت كو ئه‌ڤ ده‌ر مولكیه‌تا وێ بۆ توركیا دزڤریت. د دووماهیك سه‌ره‌دانا خوه بۆ یۆنان د به‌رواری 7/8-12-2017ێ به‌حس ل پێداچوون ب په‌یماننامه‌یا لۆزان (1923) كر، كو پێدڤیه‌ك دیرۆكى یه، و ژ ره‌وانگه‌هێ توركیا ڤه ئه‌ردوغان ئاماژه ب زولم لێكرن ل توركیا دكه‌ت د ڤی واری دا، ئه‌ڤ بۆچوون ژی هه‌تا راده‌یه‌كێ به‌رچاڤ ده‌وڵه‌تێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و ئێن جیرانێن توركیا تووشی دله‌راوه‌كی كرینه.
توركیا د وارێ دیپلوماسی و په‌یوه‌ندیێن جیهانی دا ل رێزبه‌ندا شه‌شێ یه. پشتی هه‌ر پێنچ ئه‌ندامێن هه‌میشه‌ی یێ نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی توركیا ئه‌و ده‌وله‌ته كو ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ خوه‌دى زێده‌ترین رێژه‌یا بالۆێزخانه‌یان، كونسولگه‌ری و نوونه‌راتی یانه. ئه‌ڤ به‌رفره‌هی یه پێگه‌هه‌ك تایبه‌ت بۆ توركیا مسۆگه‌ر دكه‌ت د بوارێ كاریگه‌ریهه‌بوون ل سه‌ر سیاسه‌تا جیهانی و هه‌رێمایه‌تی و توركیا وه‌كی ده‌وله‌ته‌ك چالاك دئێته دیتن.
د بوارێ ئابووری ل سه‌ر ده‌مێ ئاكپارتی توركیا بوویه ئه‌ندامێ G-20، واته وه‌ڵاتێن پیشه‌سازیێن جیهانی، كو هه‌ول ئه‌وه سه‌قامگیری یا ئابووری ودارایی دروست بیت. د وارێ له‌شكری دا ژی پێنگاڤێن مه‌زن هاتینه ئاڤێتن، ئیرو د وارێ پێشه‌سازی یه له‌شكری، توركیا ئێك ژ وان ده‌وڵه‌تانه كو تانك، فرۆكه‌یێن هه‌لیكوپته‌رێن شه‌ركه‌ر، تۆپ، سارۆخێن لێزه‌ر، فرۆكه‌یێن بێ فروكه‌وان، گه‌میێن فرۆكه‌هه‌لگر، و گه‌مین شه‌ركه‌ر، ساته‌لیتێن تایبه‌ت، به‌رهه‌مدینیت و دفرۆشیت وه‌لاتێن جیهانێ. هه‌می ئه‌ڤ فاكته‌ر هۆكارێ هندێ نه كو توركیا هه‌ست ب ب هێزی یا پێگه‌ها خوه بكه‌ت.
پشكا دوویێ
ل سه‌ر ئاستێ ناڤخوه، لایه‌نێن سیاسی كۆمه‌ك هه‌ڤپه‌یمانی یان دروست كرینه، وه‌ك گرینگترین و به‌رچاڤترین پێكهاتیی یه ژ رێككه‌فتنا د ناڤبه‌را مه‌هه‌په و ئاكپارتی ب ناڤێ “Cumhur İttifakı هه‌ڤپه‌یمانی یا كۆماری” ل شواتا 2018 ب مه‌ره‌ما پێكڤه بشێن زۆرینه‌یا پارله‌مانی و هه‌روه‌ها ژی سه‌رۆككۆماری بۆ ئه‌ردوغان مسۆگه‌ر بكه‌ن و پشتگیری یا كۆمه‌ك حزب و لایه‌نێن بچووك ژ وان وه‌كی ئێكه‌م، پارتی یا لیبرال ده‌موكرات LD، دویه‌م، پارتی یا ئێكگرتوو یا مه‌زنBBP ، سێیه‌م، DYP چاره‌م،, ANAP پێنجه‌م، هوداپار HÜDAPAR، كو پارته‌ك ئیسلامی یا كوردی یه شه‌شه‌م، نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستێ تورك ـ شوعی دوغو په‌رینچه‌ك بابه‌ته‌ك كو هه‌ر چه‌نده نه ب دلێ ئه‌ردوغان ژی بیت، به‌س ئه‌ردوخان پێویستی یا وی ب مه‌هه‌په هه‌یه ژ بوی مسۆگه‌ركرنا سه‌ركه‌فتنا خوه. و خالا سه‌ره‌كی یان هه‌می ڤان لایه‌نێن دیاركری، پرسا تیرۆر و بهێزكرنا پێگه‌ها توركیا ل سه‌ر ئاستێ هه‌رێم و جیهانێ كو هه‌ڤته‌ریب بیت د گه‌ل به‌رفره‌هیا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی و هه‌روه‌ها هه‌ستكرن ب هندێ كو ستراتێژی و پلانه‌ك ل دژی توركیا هه‌یه دا كو توركیا بێته تێكدان، ب تایبه‌تی ئه‌و دژایه‌تیا كو نوكه ل ئه‌مریكا و ئورۆپا به‌رامبه‌ر توركیا زێده‌تر بوویه و پپشتگیری ژ رێكخراوا تیرۆر یا فه‌تحولا گوله‌ن دئێته‌كرن، هه‌روه‌سا پشتگیری یا ئه‌مریكا ژ پ.ی.د. ل سووریا، فاكته‌رێن گرینگن كو ئه‌ڤ لایه‌ن پشته‌ڤانی ژ ئه‌ردوخان دكه‌ن.
هه‌لبژارتنێن توركیا و سیاسه‌تا ده‌رڤه
د. سه‌ردار مووسا شه‌ریف
پشكا دویێ
یا دوویێ. د سیاسه‌تا ده‌رڤه یا توركیا دا ستراتێژیا وێ پێكهاتی بوویه ژ خوه دووركرن ژ ئه‌مریكا و ئورۆپا و ب ڤێ ئێكێ، په‌یره‌و ژ سیاسه‌ته‌ك سه‌ربه‌خوه‌یانه بكه‌ت، كو كۆكا وێ به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌ی و ستراتێژیكێن توركیا بیت. كۆمه‌ك ناكۆكیێن رۆژهه‌لاتا ناڤین، توركیا بۆچوونه‌ك جوداتر ژ وه‌لاتێن ئورۆپا و ئه‌مریكا ل به‌ر چاڤگرتی یه ب تایبه‌تی د پرسا سووریا، لیبیا، مسر و كێشه‌یا ئیخوان موسلمین، و قه‌ته‌ر و ئیران و فلستین ـ ئیسرائیل ژ هه‌ره بالكێشترین وان پرسانه كو توركیا سه‌ربخویانه بریار دایه. د ڤی واری دا ژ بلی رۆژهه‌لاتا ناڤین و په‌یوه‌ندیێن د گه‌ل ئورۆپا، د هه‌می به‌ره‌یێن دی، دشێت ئاماژه ب سه‌ركه‌فتن بێته‌كرن و جهێ ئاماژه پێكرنه، توركیا شیایه خوه ل مێحوه‌ره‌كێ جێگیر بكه‌ت، كو بشێت هه‌ڤسه‌نگی د په‌یوه‌ندیێن خوه د ناڤبه‌را رۆژئاڤا و رۆژهه‌لات، واته (ئه‌مریكا و ئورۆپا) و (رۆسیا و چین) بپارێزیت. سه‌ره‌رایێ هه‌ولدان بۆ ئه‌ندامه‌تیا ئێكێتی ئورۆپا (كو ئه‌ندامه‌تیه‌ك وه‌ها گه‌له‌ك دووره ژ راستی) توركیا ب رێیا خوه دووركرن ژ ئه‌مریكا و ئورۆپا و گرتنا به‌رێ سیاسه‌ته‌ك سه‌ربخوه، بوویه ئه‌ندامێ چاڤدرێ ل “د ئێكێتی یا شانگهای فایڤ”، كو سه‌ركێشێ وێ رۆسیا و چینن. توركیا ب گرنگیدان ب ڤێ میحوه‌رێ دڤێت بۆ ئورۆپا و ئه‌مریكا بێژیت كو ئالته‌رناتیڤێن باش ل به‌ر ده‌ستێ توركیا هه‌نه، سه‌ره‌رایێ هندێ كو ل میحوه‌را رۆسیا و چین ژی توركیا د ناڤچه‌یا ئورۆئاسیا بێ كێشه نینن، ئه‌ڤ ناڤچه‌یه ب عومقێ جیوپولیتیكا رۆسیا و چین تێته ناسكرن، ده‌رفه‌تا مه‌زن بۆ گه‌مه‌كرنێێ بۆ توركیا نامینیت.
سێیه‌م، د په‌یوه‌ندیێن د گه‌ل ئه‌فریقا، توركیا ل سه‌رده‌مێ ئه‌ردوغان شیایه به‌رفره‌هیه‌ك مه‌زن بده‌ته په‌یوه‌ندیێن ئه‌فریقا و توركیا د هه‌می بواران دا، ب تایبه‌تی پێشكێشكرنا هاریكاریا ئابووری، پرۆژه‌یێن ئاڤه‌دانی، پێشكێشكرنا كورسێن خواندنا بلند ل زانكۆیێن توركیا بۆ خوانده‌ڤانێن ئه‌فریقی، ڤه‌كرنا قوتابخانه‌یێن توركی كو ئارمانجا سه‌ره‌كی بهێزكرنا پێگه‌ها توركی یه ل ئه‌فریقیا و ب ڤێ رێكێ دخوازیت مفا ژ ئامرازێن نه‌رمێ سیاسه‌تا ده‌رڤه وه‌ربگریت و پێكڤه‌گرێدانه‌ك به‌رفره‌تر د گه‌ل ئه‌فریقیا دروست بكه‌ت و گه‌له‌ك ئه‌ڤ پرۆژه ب سه‌ركێشی و رێڤه‌به‌ری یا رێكخراوا هاریكاری یا توركیا ب ناڤێ TIKA كو گرێدایێ سه‌رۆككۆمارێ توركیایه دئێنه جێبجێ كرن. د ڤی واری توركیا دا ب په‌یره‌وكردن ژ ” ستراتێژی یه‌ك چینی”، بنه‌مایێن سه‌ره‌كیێن سیاسه‌ته ئه‌فریقیا دارشتی یه. توركیا هه‌ڤشێوه‌ی ده‌وڵه‌تێن وه‌كو چین، هندستان، عه‌ربستان و ئیران هه‌ست ب گرنگیا زه‌نگینی و ژێرخانێ ئه‌فریقیا كری یه، له‌ورا ژی نوكه پشكه‌ك به‌رفره ژ دیپلۆماسی یا گشتی یا توركیا ئاراسته‌ی كیشوه‌رێ ئه‌فریقیا یه.
پرسێن كو خوده‌ى گرینگن د ڤی بواری، هه‌لسوكه‌وتێن به‌رپرسێن توركیایه، كو د سیاسه‌تا خوه یا ده‌رڤه سه‌باره‌ت ب رۆژهه‌لاتا ناڤین، توركیا “وه‌ڵاته‌ك به‌فراوان خوازه” و فاكته‌ره‌ك وه‌ها ژی ناجێگیری د سیاسه‌تا ده‌رڤه و كه‌ش و هه‌وایێ بێ متمانه‌یێ به‌رامبه‌ر لایه‌نێن دی دروست دكه‌ت. ژ بوی توركیا گرنگه خوه ژ سیاسه‌ته‌ك وه‌ها دووربێخیت ب تایبه‌تی د پرسێێن گرنگ كو په‌یوه‌ندیدارن ب سنۆرێن ده‌وڵه‌تێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و هه‌لوه‌شاندنا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی، خواست و جیهانبینی یا ئه‌ردوغان، یا هه‌ری گرینگ پێكهاتیه ژ ره‌خنه‌گرتن ژ هه‌یكه‌لیه‌تا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی و ئاماژه ب هندێ ده‌كه‌ت كو ” دونیا ژ پێنجان مه‌زنتر و به‌رفره‌تر” وه‌كی ئاماژه‌كرنه‌ك بۆ هه‌ر پێنج ئه‌ندامێن هه‌میشه‌یێ ئه‌نجوومه‌نێ ئاسایشا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی، توركیا ڤێ ئێكێ وه‌كی نه‌حه‌قیه‌كێ ده‌رمافی جیهانا ئیسلامی دبینیت كو وان(موسلمان) ژی نوونه‌ره‌ك هه‌میشه د ئه‌نجوومه‌نێ ئاسایش دا نینن. هه‌لبه‌ت ب دیتنا ئه‌ردوغان ئه‌گه‌ر تشته‌ك وه‌ها هه‌بیت، ئه‌و كورسیك دێ به‌هرا توركیابیت.
ل ئالی دی ڤه، پرسا به‌رفره‌هی یا سنۆرێن توركیا، ئێك ژ فاكته‌رێن گرینگه كو ئه‌ردوغان چه‌ندین جاران ئاماژه پێكری یه كو سنۆرێن هه‌نوكی یێن توركیا ده‌رفه‌تا “نه‌فه‌س كێشانێ” نه‌هێلایه و گه‌له‌ك به‌رته‌سكه. ئه‌ڤ ژی وه‌كی ئاماژه‌كرنه‌ك بۆ هندێ كو توركیا دڤێت پێداچوونێ ب رێككه‌فتنێن جیهانیێن سه‌رده‌مێ هه‌لوه‌شاندنا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی بكه‌ت، دا كو خاكا ژ ده‌ستدایی دوباره بزڤرینیت سه‌ر سنۆرێن هه‌نوكیێ ده‌وڵه‌تا توركیا. ئێك ژ وان ناڤچه‌یێن كو توركیا گرینگی پێدده‌ت و هه‌میشه په‌نجه بۆ رادكێشیت، پرسا “ویلایه‌تا مووسل” كو سنۆرێ هه‌نوكێی هه‌رێما كوردستانێ یه د ده‌وڵه‌تا عێراقێ، و به‌نگه‌شه بۆ دكه‌ت كو ئه‌ڤ ده‌ر مولكیه‌تا وێ بۆ توركیا دزڤریت. د دووماهیك سه‌ره‌دانا خوه بۆ یۆنان د به‌رواری 7/8-12-2017ێ به‌حس ل پێداچوون ب په‌یماننامه‌یا لۆزان (1923) كر، كو پێدڤیه‌ك دیرۆكى یه، و ژ ره‌وانگه‌هێ توركیا ڤه ئه‌ردوغان ئاماژه ب زولم لێكرن ل توركیا دكه‌ت د ڤی واری دا، ئه‌ڤ بۆچوون ژی هه‌تا راده‌یه‌كێ به‌رچاڤ ده‌وڵه‌تێن رۆژهه‌لاتا ناڤین و ئێن جیرانێن توركیا تووشی دله‌راوه‌كی كرینه.
توركیا د وارێ دیپلوماسی و په‌یوه‌ندیێن جیهانی دا ل رێزبه‌ندا شه‌شێ یه. پشتی هه‌ر پێنچ ئه‌ندامێن هه‌میشه‌ی یێ نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی توركیا ئه‌و ده‌وله‌ته كو ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ خوه‌دى زێده‌ترین رێژه‌یا بالۆێزخانه‌یان، كونسولگه‌ری و نوونه‌راتی یانه. ئه‌ڤ به‌رفره‌هی یه پێگه‌هه‌ك تایبه‌ت بۆ توركیا مسۆگه‌ر دكه‌ت د بوارێ كاریگه‌ریهه‌بوون ل سه‌ر سیاسه‌تا جیهانی و هه‌رێمایه‌تی و توركیا وه‌كی ده‌وله‌ته‌ك چالاك دئێته دیتن.
د بوارێ ئابووری ل سه‌ر ده‌مێ ئاكپارتی توركیا بوویه ئه‌ندامێ G-20، واته وه‌ڵاتێن پیشه‌سازیێن جیهانی، كو هه‌ول ئه‌وه سه‌قامگیری یا ئابووری ودارایی دروست بیت. د وارێ له‌شكری دا ژی پێنگاڤێن مه‌زن هاتینه ئاڤێتن، ئیرو د وارێ پێشه‌سازی یه له‌شكری، توركیا ئێك ژ وان ده‌وڵه‌تانه كو تانك، فرۆكه‌یێن هه‌لیكوپته‌رێن شه‌ركه‌ر، تۆپ، سارۆخێن لێزه‌ر، فرۆكه‌یێن بێ فروكه‌وان، گه‌میێن فرۆكه‌هه‌لگر، و گه‌مین شه‌ركه‌ر، ساته‌لیتێن تایبه‌ت، به‌رهه‌مدینیت و دفرۆشیت وه‌لاتێن جیهانێ. هه‌می ئه‌ڤ فاكته‌ر هۆكارێ هندێ نه كو توركیا هه‌ست ب ب هێزی یا پێگه‌ها خوه بكه‌ت.
