هێڤێنێ ده‌وله‌تداریێ د ناخێ كوردستانیان دا (سایكۆلۆژیایا مه‌عریفى و ئایینى)
د بیاڤێ سایكۆلۆژیا په‌روه‌رد و فێربوونێ دا، بیردۆزا كو زانایێ به‌رنیاس ژوولیان ڕۆتێرى (Julian Bernard Rotter, 1916- 2014 ) ده‌یناندى و ب ئێك ژ تیۆرێن بچووك و سه‌رده‌میانه دهێته هژمارتن و ل سالا (1966) ب ناڤێ ڤه‌كۆلینه‌ك زانستى ل ژمارا (80) گۆڤارا ( psychological monographs ) به‌لاڤكرى. ب گشتى ئه‌ڤ تیۆره ئاماژه‌ى ب هندێ دكه‌ت كه سه‌نته‌ر و جه و ئاراسته‌یا كۆنترۆلكرنێ ( locus of control ) ڕۆله‌ك گرنگ د ژیانا مرۆڤى و شێوازێ هزركرن و دیتنا وى بۆ ژیانێ دا یێ هه‌ى. ب دیتنا وى زاناى ئه‌ڤ باوه‌ره د بنه‌ڕه‌تدا دابه‌شى سه‌ر دو جۆر و شێوازان دبیت: جۆرێ ناڤخۆیى (internal locus ) ئه‌و جۆره یێ تێدا خودانێ وێ هزردكه‌ت كه هه‌مى ڕه‌فتار و كار و كریار و ئه‌نجامێن وان به‌رهه‌مێ كار و بزاڤ و هزركرن و لڤین و مه‌ژیێ مرۆڤى بخۆنه، نه‌ك یێن كه‌س و لایه‌ن و جه و تشت و ئه‌گه‌ره‌ك دیتر. به‌روڤاژى هنده‌ك مرۆڤێن هه‌ین خۆدان جۆرێ هزركرنا ده‌ره‌كینیه ( external locus ) و ئه‌ڤ جۆره مرۆڤه ئه‌ون یێن هزردكه‌ن هه‌ر تشته‌كێ بسه‌رێ وان دهێتن یان ڕه‌فتار و ئه‌نجام و سه‌ركه‌فتن یان سه‌رنه‌كه‌فتنا وان به‌رهه‌مێ كارتێكرنا هنده‌ك ڕه‌فتار و فاكته‌رێن ده‌ره‌كینه و وى چ ده‌ستهه‌لات بسه‌ر وان دا نینه و نه‌شێتن كارتێكرنێ ل سه‌ر وان فاكته‌ران بكه‌ت، بۆ نموونه شانس یان خه‌لك یان كاودانێن دیتر یان به‌خت و هه‌ر تشته‌ك ژ ڤان بابه‌تان.
نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ بۆ زانینا جۆرێ ڤێ شێوازێ هزركرنا تاكێ كوردستانى، ڤه‌كۆلینه‌ك زانستى ل سه‌ر بنه‌مایێ وێ بیردۆزێ ئه‌نجام دا. دیاره ژى ئه‌م گه‌له‌ك جاران گازنده‌ى ژ قوتابیێن خوه دكه‌ین و گله‌ییا مه ژ ئاستێ وان یێ زانستى و گه‌له‌ك ژ شێوازێن ڕه‌فتارێن وان یێن په‌روه‌رده‌یى هه‌مى پێدزانن. هه‌ر چه‌نده پێدڤیه ئه‌م به‌رى هندێ ڤان گازندا ژ وان بكه‌ین بزانین گه‌له‌ك تشت و ڕه‌فتار و لایه‌نێن كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى ل جڤاكێ مه ئێكن ژ وان ئاسته‌نگێن مه‌زن د ڕێكا هزركرنا قوتابیێن مه.
ئه‌و ڤه‌كۆلین ب ناڤۆنیشانێ جهێ كۆنترۆلكرنێ ل نك قوتابیان ل قوتابخانه‌یێن ئاماده‌یى ل ده‌ڤه‌را زاخۆ هاته ئه‌نجامدان و مه‌به‌ست ژێ زانینا ئاراسته‌یا كۆنترۆلكرنێ بى د هزر و مێنتالیته و (ئه‌قلیه‌تێ) و كه‌ساتییا وان دا و چاوانیا وێ ئاراستێ، سه‌مپلێ ڤه‌كۆلینێ (376) قوتابى بین و بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ ڤه‌كۆله‌رى پیڤه‌ره‌ك ئاماده‌كر كه پێكدهات ژ (26) بڕگه‌یان، پشتى ده‌رئینانا ساخله‌تێن وێ یێن سایكۆمێتریك (ڕاستى و دروستى، و نه‌گهۆڕى) و بكارئینانا فۆرموولێن ئامارى، گه‌هشته ڤان ئه‌نجامێن ئه‌رێنى و ژ وان ئه‌نجامان ژى ئه‌و بى كه زۆربه‌یا قوتابیان خۆدانێ جهێ كۆنترۆلكرنا ژ جۆرێ ناڤخۆیینه.
دیاره قوتابى پشكه‌كه ژ جڤاكێ كوردستانى، یێ كو ب ڕه‌نگه‌ك نه‌رێنى هاتیه پێناسه‌كرن و شكاندن. ئه‌و ژى پشكه‌كه ژ كه‌لتووره‌كێ هه‌ڕفتى یێ كو خه‌لكێ و نه‌ته‌وه‌یێن دیتر بۆ مه چارچووڤه‌یێ وێ دروستكرى و ئه‌م نه‌چار كرین وه‌سا هزر بكه‌ین. هه‌تاكو گه‌له‌ك ئیماژه و نیشان و هزرێن نه‌رێنى و نگێتیڤانه یێن مه بخوه ژ خودێ خوه و كه‌ساتیا كوردستانیان، د هه‌مى ته‌خ و چین و ئاست و ڕه‌نگێن دیتر، هه‌ى و به‌رهه‌مه‌كێ ڕزیێ هینگى و یێ سه‌ربۆره‌كا دیرۆكى و كه‌لتوورى و ئایینى و په‌روه‌رده‌یى و جڤاكییه، ئه‌ڤ كه‌ساتییه خودان هنده‌ك جۆرێن پێكهاتانه كه وى ژ هه‌ژى گه‌له‌ك ده‌ستكه‌فت و تشت و مافان نیشان دده‌ن، لێ هه‌مى ئه‌و ده‌ستكه‌فت و مافێن ژ وى هاتینه ستاندن. هه‌مى وان بناسان سه‌ربۆره‌ك ته‌حل و دژوار و شه‌قله‌شكێن ده‌ست و پێ ل مه كرینه د زكێ مه دا و ئه‌م یێن زنجیر كرین و نه‌هێلاین ئه‌م ببینه خودانێ گه‌له‌ك تشتان. هه‌مى ده‌مه‌كى خه‌لكى ب ناڤێن جودا یێن كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى و زمانه‌ڤانى و ئایینى و جڤاكى ئه‌م یێن شكاندین و ئه‌م وه‌سا یێن فێركرین و تێگه‌هاندین خه‌لك و زمان و نه‌ته‌وه و كه‌س و جڤاكێن دیترێن هه‌ین ژ مه باشتر و پاقژتر و پیرۆزترن، هێدى هێدى ئه‌ڤ هزر و باوه‌ره و گۆتگۆتكه د ئه‌جێندا و ده‌زگه‌هێن جڤاكى و ڕاگه‌هاندن و ئایینى و په‌روه‌رده‌یى و فێركرنى دا، ب ڕۆژانه مانشێتێن پرۆپاگنده‌یێن نه‌رێنى بین ئاراسته‌ى ناخ و ده‌روون و هزر و مه‌ژى و مێنتالیته‌یا كه‌ساتییا كوردستانیان دهاتنه‌كرن، ئه‌ڤ كه‌ساتیه لاڕێ و ڤاژێله كر و گه‌له‌ك شاشى پێهاتنه‌كرن و تێدا هاتنه بنیاتنان و ژ وان ژى مرۆڤه‌كێ شكه‌ستى و د نزمترین ئاستێ باوه‌ریبخۆ بوونێ، و ب ماف و نه‌ته‌وه و زمان و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و بها و ئالا و شیان و ویست و داخوازى و حه‌ز و ئاره‌زوو و ڤیان و فێربوون و په‌روه‌رده‌یێن خوه ژى. به‌لێ پا وه‌كى دبێژن”هه‌یڤ هه‌تاهه‌تایه ل پشت عه‌وران نامینیتن”، بۆرینا ده‌مى گه‌له‌ك ژ ڤان شاشییان دێ لاده‌تن. نموونه ژى ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌یه كه نیشان دده‌ت تاكێ كوردستانى، ئه‌و تاكه یێ كو زه‌رده‌شتێ شه‌هید، پیامبه‌رێ میدیایى و كه‌ڤنارێ كوردان و ئاریان ل نێزیكى چار هزار سالان به‌رى نوكه، ل بن گوهێن مرۆڤاتیێ و كوردان خواندى و نیشان داى كه مرۆڤ خودان و نڤیسه‌رێ چاره‌نڤیسا خوه یه، ئه‌ڤرۆ هێدى یا ڕۆهن دبیت كو كوردستانى هه‌ژى گه‌له‌ك تشتان و مافانه، ئێك ژ وان ژى ده‌وله‌تبوونه، چونكو وى تاكى د ناخ و ده‌روونێ خوه دا كاكل و هێڤێنێ ده‌وله‌تداریێ یێ تێدا هه‌ى.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
