وەرن ڕێزێ ل خوە و زمانێ خوە بگرین
لەزگینێ چالی
د ڤان چەند سالێن دووماھیێ دا، مخابن كۆ خرابكرنا زمانێ كوردی ل دھۆكێ بوویە دیاردە. ئێك ژ سەەمێن سەرەكی دبت كۆ خرابی یا زمانێ كتێبێن پەروەردەیێ بت. لێ ب من ژ وێ كوژەكتر ھەستا خوە بچووكدیتنێ ل بەرانبەری زمانێن سەردەست یێن وەكی عەرەبی، ئنگلیزی، و ھەتا ئاستەكێ ژی، زارێ سۆڕانێی یە. مرۆڤ ڕۆژانە شاشی یێن وێرانكەرژ دەڤێ ڕۆژنامەڤانان، بەرپرسان، ڕەوشەنبیران، زمانزانان، … دبھیست. ھندەك دیاردەیێن خرابكرنا زمانێ كوردی ل دھۆكێ وەسا خورتن مرۆڤ دفكرت كۆ نەكت ب پلان بھێن كرن.
د پزشكیێ دا ئێك ژ بنەمایێن سەرەكی یێن فێركرنێ ئەوە یا كۆ دبێژنێ “فێركرنا ب ڕەخ تەختێ نەساخی ڤە” (bedside teaching). ئانكۆ خواندنكارێ پزشكیێ چەند كتێبان ژی بخوینت دبێ د تشتەكی دا كۆ دبێژنێ “گەڕیانا ل سەر نەساخان” (round tour) بھێت فێركرن. خواندنكار شاشیان دكت و ھەر ب ڕەخ تەختێ نەساخی ڤە و د دەما شڕۆڤەكرن و وەسفاندنا ڕەوشا نەساخی دا شاشی دھێن ڕاستڤەكرن.
ئەز ژی دكم كۆ ل شوونا بەھسكرنا ھندەك تشتێن ڕامانی ئانكۆ تەئۆریك یێن كۆ د كتێبێن زمانناسیێ دا ھەنە، ھەما بەھسا وان شاشیان بكم كۆ د ئاگەھداریەكا ڕێڤەبەری یا وەرزشێ یا پارێزگەھا دھۆكێ دا ھەنە. ئەو ئاگەھداری د ھەژمارا 3539ێ یا ڕۆژنامەیا ئەڤڕۆیێ دا ل ڕۆژا چارشەنبی 12ێ خزیرانا 2024ێ بەلاڤ بوویە. … و ل دەستپێكێ دێ دەقێ ئاگەھداریێ ل ڤێدەرێ دوبارە بكم، پاشی دێ بەھسا شاشی یێن زمانی یێن وێ بكم، ئێك ب ئێك، كا چاوا د دەقی دا دھێن. ڕێیەكا دێ دا ئەو بت كۆ مرۆڤ شاشیان ل سەر ئاستێ جدا یێن پەیڤسازیێ، ھەڤۆكسازیێ، مەعناناسیێ، ڕێنڤیسێ، … ڕێز بكت، لێ من گۆت بێ ڤان زاراڤان، ھەما ئێك ب ئێك و كا چاوا شاشی د دەقی دا دھێن وەسا بەھسا وان بكم. ھیڤیدارم كۆ ژبۆ ھەمی كوردێن دلسۆز، ژبۆ ھەمی خواندنكارێن زمانێ كوردی، ژبۆ ھەمی ڕۆژنامەڤان و “ڕەوشەنبیر”ـێن كورد، نەمازە ژبۆ خوشك و برایێن ڕۆژنامەیا ئەڤڕۆیێ، ژبۆ ھەمی ڕێڤەبەری یێن دائیرەیێن حوكمەتا ھەرێمێ، و نەمازە ژی ژبۆ ڕێڤەبەری یا وەرزشێ ل پارێزگەھا دھۆكێ، جھێ مفایێ بت و ب دلەكێ فرەھـ ژ من وەربگرن و ئەگەر تشتێن باش د ڤێ نڤیسینا من دا ھەبن وەربگرن و شاشی ژی تێدا ھەبن، كۆ مسۆگەر دێ ھەبن، ژبۆ من ڕاست ڤە بكن.
ئاگەھداری
رووڤەبەریا گشتی وەرزش
رێڤەبەریا وەرزش ل پارێزگەھا دھۆك
دووبارە رێڤەبەریا وەرزش دھۆك رادگەھینیت كو دێ رابیت ب سەرئێك زێدەكرنا ب كرێدانا یاریگەھێن وەرزشی یێن ( 11 ) یاریزانی ل (گردەسین و سەرسنك ) ل ڕۆژا ( دوشەمبی ) رێكەفتی (24/6/2024 ) ل كوچكا رێڤەبەریێ نێزیك پانزینخانا كارزان ، ھەركەسێ شیان و ئارەزو ھەبیتن بلا سەرەدانا رێڤەبەریا ناڤبری بكەت ژ بو وەرگرتنا مەرجێن گرێبەستێ ھەر ژ رۆژا بەلاڤكرنا ڤێ ئاگەھداریێ بۆ زانین گرێبەست بۆ ماوێ ( 2 ) سالا یە و ئەو كەسێ سەرئێك زێدەكرن بۆ دكەڤیت دێ مەزاختنیێن ئاگەھداریێ ئەداكەت بو زێدەتر پێزانینان پەیوەندیێ ب ڤێ ژمارا تلەفونێ بكەن ( 070500000000 )
شاشی یێن دەقی:
١- رێڤەبەری ب “ر”ـیەكا قەلەو دەست پێ دكت و وان ب شاشی ڤە ب “ر”ێ یا زراڤ نڤیسیە، دبێ ھاتنبا نڤیسین “ رێڤەبەری”.
٢- “رێڤەبەریا” شاشە. ئەگەر نە بەھسا “ڕێڤەبەریێ” با و بەھسا “ڕێڤەبەرەكێ با، ھنگی درست دبوو كۆ مە نڤیسیبا “ڕێڤەبەرا”، ژبەر كۆ پەیڤا “ڕێڤەبەر”ێ ب تیپەكا دەنگدار (ر) دقەدت ئانكۆ خلاس دبت و “ـا” یا پالڤدانێ ژی دھێت سەر و دبت “ڕێڤەبەرا”. لێ ژبەر كۆ بەیڤا “ رێڤەبەری”ـیێ ب تیپەكا دەنگدێر ئانكۆ “بزوێن” دقەدت (ی)، ژبۆ پالڤدانێ دبێ “ـیا”ـیەك بھێت دووماھی یا پەیڤێ: ڕێڤەبەری+یا، “ڕێڤەبەرییا” ئان ژی “ڕێڤەبەری یا”.
٣- چاوا كۆ پەیڤا ڕێڤەبەریێ ب سەر پەیڤا “گشتی”ـیێ ڤە ھاتیە زێدەكرن، وەسا ژی پەیڤا “گشتی”ـیێ ب سەر پەیڤا “وەرزش”ـێ ڤە ھاتیە زێدەكرن، لەوما دبێ كا چاوا پشتی “ڕێڤەبەری”ـیێ “یا” ھەیە، وەسا ژی پشتی “گشتی”ـیێ “یا”ـیەك ھەبت. ئانكۆ ل شوونا “گشتی وەرزش” ھاتبا نڤیسین “گشتی یا وەرزشێ”. ب ڤی ڕەنگێ ھاتیە نڤیسین “ڕێڤەبەری یا گشتی وەرزش” مەعنایا گۆتنێ ئەوە كۆ “گشتی وەرزش”ـەك ھەیە كۆ ئەم بەھسا ڕێڤەبەری یا وێ “گشتی ورزش”ـێ دكین.
٤- وەرزش” دبێ بھێت تەواندن/چەماندن و بھێت نڤیسین “وەرزشێ”، ژبەر كۆ “ڕێڤەبەری یا گشتی” ب سەر دا ھاتیە زێدەكرن، ئانكۆ موزافون ئیلەیھە (مچاف الیە): ڕێڤەبەری یا گشتی یا وەرزشێ.
٥- دیسا ڕێڤەبەری ب شاشی ھاتیە نڤیسین: 1. “ر”ـێ یا دەستپێكێ ب قەلەوی نەھاتیە نڤیسین، 2. د دەما پالڤدان ئانكۆ ئیزافەكرنێ دا “ی”ـیەك كێم ھاتیە نڤیسین “ڕێڤەبەری یا” ئان ھەما “ڕێڤەبەرییا”.
٦- دیسا “وەرزش” نەھاتیە تەواندن: ڕێڤەبەری یا وەرزشێ. “ڕێڤەبەری یا وەرزشێ” وەكی “حوكمەتا ھەرێمێ” یە. د “حوكمەتا ھەرێمێ” دا “حوكمەت” بۆ سەر “ھەرێم”ێ ھاتیە ئیزافەكرن، ژبەر وێ “ھەرێم” بوویە “ھەرێمێ”، ھەر ب وی ڕەنگی ژی “ڕێڤەبەری” بۆ سەر “وەرزش”ێ ھاتیە ئیزافەكرن و دبێ “وەرزش” ببت “وەرزشێ”.
٧- “پارێزگەھا دھۆك” شاشە، دبێ “دھۆك” بھێت تەواندن. درست كا چاوا “ھەرێم” د “حوكمەتا ھەرێمێ” دا دھێت تەواندن، ھەر ب وی ڕەنگی ژی “دھۆك” د “پارێزگەھا دھۆكێ” دا دبێ بھێت تەواندن.
٨- دھوك” شاشە، دھۆك ڕاستە.
٩- دووبارە” شاشە، “دوبارە” ڕاستە. د سۆڕانیێ دا “2” دھێت خواندن “دوو”، د كورمانجیێ دا “2” دھێت خواندن “دو”. د كورمانجیێ دا مە ئەڤ سێ پەیڤ ھەنە: “دو”ـیەك ب واوا كورت، و مەعنایا وێ “2” یە؛ “دۆ”ـەیك ھەیە ب واوا قەلەو، كۆ ل گۆرەیێ ھەرێمان دو مەعنایان ددت: 1. دوھی، ڕۆژا بەری ئەڤڕۆ، 2. دەو، برایێ ئاڤەماستێ؛ “دوو”ـیەك ژی ھەیە ب مەعنایا دووكێل و كادوویێ (یا كۆ ژ ئاگری بلند دبت و پڕانی یا جاران ڕەشە). ئەگەر ھوون ببێژن ما چ خەمە كۆ ئەم “2”ـیێ وەكی زارێ سۆرانی ب دو واوان بنڤیسین؟ ھنگی دێ دەریێ دۆزەخەكێ ڤە ببت. ھنگی دێ ببێژی ما ئەگەر ئەم وەكی سۆرانان بنڤیسین “ئاو، چاو، خانوو، پلك، پوور، … چ یە؟
١٠- دیسا ڕێڤەبەری ب ڕێ یا قەلەو نەھاتیە نڤیسین.
11- دیسا یایا ئیزافەیێ یا “ڕێڤەبەری یا” نەھاتیە نڤیسین.
١٢- دیسا “وەرزش” نەھاتیە تەواندن.
١٣- دیسا دھۆك نەھاتیە تەواندن.
١٤- “رادگەھینیت” ژی ب “ر”ـیێەكا قەلەو دەست پێ دكت كۆ وەسا نەھاتیە نڤیسین.
١٥- “كو” شاشە. مخابن ل باكورێ كوردستانێ كۆ ب تیپێن لاتینی ژی دنڤیسن، پڕانی یا كەسان ڤێ “كو”یێ ھۆسا دنڤیسن و شاش دنڤیسن. ب دیتنا من چ كوردەك ڤێ “كو”یێ ھۆسا كورت نابێژت. ھەما ل ھندەك دەڤەران وێ دكن “گۆ” ژی، ئانكۆ ل سەرانسەری دەڤەرێن كورمانجی-زار ئەڤ پەیڤ ب واوەكا قەلەو دھێت گۆتن: كۆ. مە د كورمانجیێ دا ئەڤ سێ پەیڤ ھەنە: 1. “كو”ـیەك ھەیە ب واوا كورت كۆ مەعنایا “چاوا”یێ ددت، “تو كو دكی؟ ئەڤ پەیڤ كو دھێت نڤیسین؟ ئەز نزانم كو بكم؟. 2. “كۆ”ـیەك ھەیە كۆ نھا ل بەر بەھسانە، ب واوا قەلەو دھێت گۆتن و نڤیسین: ئەو مرۆڤێ كۆ قەدرێ خوە نەزانت كەس قەدرێ وی ناگرت. دەما كۆ تو ھاتی، ئەز نە ل مالێ بووم. 3. “كوو”یەك ھەیە ب مەعنایا “كیدرێ، كیڤە، چاوا كۆ ل ھندەك دەڤەرێن كوردستانێ دبێژن، “ئەم ب كوو دا ھەڕن؟” ئانكۆ ئەم ب كی ڕێیێ دا بچین.
١٦- رابیت” ب “ر”ێ یا قەلەو نەھاتیە نڤیسین.
١٧- “سەر ئێك زێدەكرن” د ڤێ ڕستەیێ دا دبێ وەكی ئێك پەیڤ بھێت نڤیسین: سەرئێكزێدەكرن ئان سەر-ئێك-زێدەكرن.
١٨- ئێك ژ شاشی یێن ھەری مەزن یێن ڕێنڤیسێ ل باشوورێ كوردستانێ بكارئینانا دوكڤانك ئانكۆ پەرانتزانە “()”. ھەما ببێژە د ھەمی زمانێن جھانێ دا، دوكڤانك ژبۆ وێ پارچەیا ڕستە ئان ھەڤۆكێ دھێت بكارئینان كۆ پارچەیا سەرەكی نیە و مرۆڤ دكارت ھەما وان تشتێن د ناڤبەرا دو كڤانان دا دھێن نڤیسین ھەما نەخوینت ژی و مەعنایا ھەڤۆكێ نەھێت گوھاڕتن و پەیام ژی گەھشتبت. ژبۆ نموونەیێ: شەڕێ جھانی یێ دویێ (1939-1945) ئێك ژ مەزنترین شەڕێن دیرۆكا مرۆڤانە. د ڤێ نموونەیێ دا، وەكی زانیار ئانكۆ مەعلوومەیەكا زێدە د ناڤبەرا دو كڤانان دا ھاتیە دیاركرن كا شەڕێ جھانێ یێ دویێ ژ كی سالێ ھەتا كی سالێ بەردەوام بوویە، لێ مەرەما سەرەكی یا ھەڤۆكێ نە ئەوە و مرۆڤ دكارت ب سەر دوكڤانان ڕا باز بدت و ھەما نەخوینت ژی. مەرەما سەركی یا ھەڤۆكێ نە ئەوە كۆ ببێژت ئەو شەڕ كەنگی دەست پێ بوو و كەنگی قەدیا، مەرەما وێ ئەوە كۆ ببێژت ئەو شەڕ ئێك ژ مەزنترین شەڕێن دیرۆكێ یە. نموونەیەكا دی: د شەڕێ جھانی یێ دویێ دا (ھندی ئەز دزانم) نێزیكی چل ملیۆن كەسان ھاتن كوشتن. د ڤێ ھەڤۆكێ دا، مەرەم ئەوە كۆ ھەژمارا كوشتی یێن وی شەڕێ دیار بكت، لێ دخوازت ب ئاوایەكی ببێژت ژی كۆ ئاخڤتنكەر د زانیارێن خوە ئانكۆ مەعلوومەیێن خوە دا نە سەد ژ سەدێ پشتراستە.
لێ مخابن، ل باشوورێ كوردستانێ كی پارچەیا ھەڤۆكێ ژ ھەمیان گرنگترە وێ د ناڤبەرا دو كڤانان دا دنڤیسن: *ئەز دوھی چووم (مەكتەبا سیاسی). *ڕۆژا (دوشەمبی) ڕۆژا ئێكێ یا ھەیڤا (ڕەمەزانی) یە.
١٩- د ناڤبەرا ھەردو كڤانێن دوكڤانكان و تیپێن پەیڤێن كۆ دكەڤن ناڤ دو كڤانكان دا نابت كۆ چ مابەین ئانكۆ ڤالاھی ھەبت، ژبەر كۆ ممكنە د ڕاچاندنا بەرپەڕان دا، ھندەك جاران كڤانەك ھێتیم و سێوی بمینت و بكەڤت دێڕەكێ و ناڤەڕۆكا وێ بكەڤت دێڕا دی. ئانكۆ ( 11 ) شاشە؛ دبێ بھێت نڤیسین (11). لێ ل پێش دوكڤانان و ل پاش وان دبێ ڤالاھی ھەبت، دا د ڕاچاندنا بەرپەڕان دا پەیڤێن بەری دوكڤانكان و یێن پشتی وان ب وان ڤە نەھێن گرێدان.
٢٠- د ڤێ ھەڤۆكێ دا، پەیڤا یازدەھـ-یاریزانی دبێ ب ھەڤ ڕا بھێت نڤیسین ژبەر كۆ وەكی وەسفەكا یاریگەھانە، ئانكۆ جۆرەیەكێ یاریگەھانە.
٢١- گردەسین و سەرسنك نابت بكەڤن ناڤبەرا دو كڤانان، ئەو پارچەیێن سەرەكی یێن ھەڤۆكێ نە؛ پارچەیەكا سەرەكی یا ئاگەھداریێ نە.
٢٢- دبێ “سەرسنك” بھێت تەواندن ژبەر كۆ بەری ناڤێ وێ (و گردەسینێ) “ل” ھاتیە. وەكی د عەرەبیێ دا دبێژن، ئەڤ “ل” ژ ئامرازێن تەواندن ئانكۆ “جەررە” یە. لەوما “ل گردەسین و سەرسنكێ” درستە.
……….. هێش مایە
