پاشـەرۆژا پەیوەندیێن هـەرێما كـوردستانـێ و حوكمەتـا فیدرال یا ئیراقـێ
عومران میكائیل
ئێك ژ گرنگترین ئاریشەیێن هەرێما كوردستانا پەیوەندیێن وێنە ل گەل حوكمەتا فیدرال، ژ سالا 2003 پشتی شكەستنا رژێما بەعس و دانانا دەستووری سالا 2005.
ل پەی دەستوورێ فیدرال، دانپێدان ب هەرێما كوردستانێ و مافێن كوردان هاتە كرن، بەلێ ئەڤ چەندە نەهاتیە جێبەجێكرن د رۆیێ واقیعی دا، ژبەر گەلەك ئەگەر و ئاستەنگان، ژ وان پەیوەندیێن سیاسی و دەستووری یێن ئالۆز و ئاریشەیێن ئابووری.
پەیوەندیێن سیاسـی و دەستووری
ناكۆكی د بەردەوامن ل سەر جێبەجێكرنا دەستووری ب تایبەت سەبارەت ماددەیێ (١٤٠) و دابەشكرنا دەستهەلاتێ د ناڤبەرا حوكمەتا فیدرال و حوكمەتا هەرێما كوردستانێ، ئەگەر كار ب دروستی ل سەر دەستوورێ ئیراقێ بهێتەكرن دبیت ب رۆهنی مافێن هەر لایەنەكی بهێنە گەرەنتیكرن، ئەڤە دشێت بنەمایەكی بۆ پەیوەندیەكا سەقامگیر پێك بینیت.
پەیوەندیێن ئــابــووری
د هەمان دەم دا ناكۆكی ل سەر پرسەیا نەفت و گازێ هەیە د ناڤبەرا بەغدا و حوكمەتا هەرێمێ، هەروەسا پرسەیا داهاتی یێ ناڤخۆیی.
ژ 2003 هەتا ڤێگاڤێ هەرێم د گەل بەغدا نە گەهشتیە چ رێككەفتنێن بەردەوام سەبارەت بابەتێ نەفتێ و داهاتێ ناڤخۆیی، گەلەك جاران ڤەگوهاستنا بودجەیی ژ بەغدا بۆ هەولێرێ پاش دكەڤیت، ژ بەر ئەگەرێن شكەستنا هەرێمێ د رادەستكرنا نەفتێ دا یان دانا بەیانامێن دارایی یێن داهاتێ ناڤخۆیی یێن هەرێمێ.
دژاتیا زمـانـێ كـوردی
ل رۆژا 16/7/2025، وەزیرێ خواندنا بالا یێ حوكمەتا فیدرال بریارەك دەرئێخست كو بكارئینانا زمانێ كوردی قەدەغەدكەت ل دەڤەرێن كوردان ئەوێن ژ دەرڤەی كارگیریا هەرێمێ ئانكو سنوورێ وێ.
ئەڤ دژایەتیە، دژایەتیەكا نەتەوەیی و دەستووری یە، دژایەتیەكا نەتەوەی یە، چونكو ئیراقی وەلاتەكێ فیدرالە و دڤێت رێز ل هەمی نەتەوەیان و زمانێ وان بهێتەگرتن و ماددەیا (3) ژ دەستوورێ فیدرال ئەڤ چەندە دیاركریە.
و دژایەتیەكا دەستووری یە، چونكو دەستوورێ ئیراقێ یێ فیدرال ل پەی ماددەیا (4) دیاركریە كو هەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن سەرەكینە یێن ئیراقی ب شێوەكێ وەكهەڤ ل هەمی دامودەزگەهان و ژ نیشانێن گرنگ ل سەر ڤێ چەندێ نڤیسینێن ل سەر دیوارێن هۆلا پەرلەمانێ ئیراقێ كو ب هەردو زمان یە (عەرەبی و كوردی)، ئەڤجا وەزیرێ خواندنا بالا یێ فیدرال شەرعیەت ژ كیڤە وەرگرت دا بریارەكا توند و دژوار ب ڤی رەنگی دەربێخیت ل دژایەتیا كوردان؟
چــارەســەری
ژبۆ چارەسەركرنا ئەڤان ئاریشەیان و دا كو مللەتێ كورد ژیانەكا ئارام بدەستێ خۆڤە بینن، دو چارەسەری یێن هەین:
ئێك: گرێدانا رێككەفتنەكا نوی دگەل بەغدا ب سەرپەرشتیا نیڤدەولەتی، هەرێم دشێت داخواز ژ بەغدا بكەت، كو رێككەفتنەكا نوی گرێدەن هەردو لایەن پێ پابەند بن، بەلێ دڤێت ئەڤ مەرجە هەبن:
– گەفكرن ل سەر بەغدا ژبۆ گرێدانا ئەڤێ رێككەفتنێ، كو هەرێم پشكدار نابیت د پرۆسێسا سیاسی و هەلبژارتنان هەتا رێككەفتن بهێتە گرێدان و جێبەجێكرن.
– د ناڤەرۆكا ئەڤێ رێككەفتنێ، دڤێت هەردو لایەن رازی بن ل سەر راستڤەكرنا دەستووری، تایبەت ماددێ (140)، ئاریشەیا نەفتێ و داهاتێ هەرێمێ، پشكا هەرێمێ ژ بودجێ ئیراقێ.
– بەغدا داخوازا لێبۆرینێ بكەت ژ كوردان وەك نەتەوە، وەزیرێ خواندنا بالا یێ فیدرال بهێتەلادان ژ پۆستێ وی، ڤەگەراندنا بكارئینانا زمانێ كوردی ل هەمی دەزگەهێن خواندنێ ل دەڤەرێن كوردان.
– راوەستاندنا هەمی هێرشان لسەر زالگەهێن نەفتێ یێن هەرێمێ.
– سەرپەرشتیەكا نیڤدەولەتی دا كو هەردو لایەن پابەند بن و جێبەجێ بكەن رێككەفتنێ.
بەلێ دێ هەتا چ رادە هەردو لایەن شێن ئەڤێ رێككەفتنێ گرێدەن؟ ئایە سەرپەرشتیا نیڤدەولەتی دێ یا ئەرێنی بیت بۆ بەرژەوەندیا كوردان یان نەرێنی بیت؟ چونكو یا ئاشكەرایە كو جڤاكا نیڤدەولەتی بەرژەوندیێن وان ژێكجودانە، لەوا ب دیتنا من ئەڤ چارەسەریا ئەگەر بجه هات ژی دێ بتنێ چارەسەریەكا كاتی بیت و دێ ناكۆكی بەردەوام بن د ناڤبەرا هەردو لایەنان و هەرێما مە دێ ژ ڤان ئاریشەیان ئازاد بیت ب رێكا چارەسەریا دووێ بتنێ.
دو: سەربەخۆبوون و راگەهاندنا دەولەتێ.
مانە بەسە گەلۆ زولم و زۆری؟ مانە بەسە دژایەتیا زمان و كولتوورێ كوردی؟
سەربەخوبوون و راگەهاندنا دەولەتا كوردستانێ، بتنێ چارەسەریە كو ئەم ژ ئاریشە و ئاستەنگان ئازاد ببین، چونكو یا ئاشكەرایە بۆ جڤاكا نیڤدەولەتی و هەمی خەلكی كو ئەم و حوكمەتا ئیراقێ پێكڤە ناگونجین ب چ شیوەیان، نە بتنێ ژلایێ سیاسی و یاسایی و ئابووری ڤە، بەلێ ژ هندەك لایێن دیتر ژی، وەك لایێ ئایینی، بۆ نموونە دەستنیشانكرنا رۆژا ئێكێ ژ جەژنا رەمەزانێ یا جیاواز بوو د ناڤبەرا هەرێم و بەغدا.
بەلێ ئەڤ بریارە نە بریارەكا ئاسانە، مە هەمیان ئاستەنگ و رێگری دیتن دەمێ سەرۆك و رێبەرێ كوردان (رێزدار مەسعود بارزانی)، ئێكەم و گرنگترێن پێنگاڤ هاڤێت ژبۆ راگەهاندنا دەولەتێ ل سالا 2017، ئەو ژی ب رێكا ریفراندۆمێ.
دا كو بگەهینە ڤێ ئارمانجێ ب دیتنا من دڤیت ئەڤ مەرجە ل دەف مە پەیدا بن:
– ئێكگرتن: دڤێت هەمی كورد ل هەمی پارێزگەهێن كوردستان ببنە ئێك ژبۆ بجهئینانا ڤێ ئارمانجێ.
– هەبوونا فاكتەرێن نیڤدەولەتی یێن پێدڤی ژبۆ دەولەتبوونێ: ئەوژی ئاخە و مللەت و زمانە و كولتوور و مە ئەڤە هەمی یێن هەین.
– پشتەڤانی و دانپێدانا نیڤدەولەتی: ئەگەر جڤاكا نیڤدەولەتی دانپێدان و پشتەڤانیێ نەكەت دێ ئەزمۆنا مەهەبادێ دوبارە بیت.
– رێككەفتن دگەل دولەتێن دەوروبەران: دڤێت ب كێمی مە رێككەفتن هەبیت دگەل ئێك ژ وان وەك توركیا، بەری راگەهاندنا دەولەتێ، چونكو مە دەریا نینە و نە زەریا دا بشێین پێدڤیێن خۆ دابین بكەین، بتنێ ب رێكا دەولەتێن جیران، لەوا دڤێت مە گەرەنتی هەبیت.
– زێدەكرنا وەبەرهێنان و كەرتێ تایبەت و دەرفەتێن كاری.
ل دەمێ مە ئەڤ هەمی مەرجە هەبن، دێ شێین سەربخۆبین و هەرێمێ دەرفەتەكا مەزن یا هەی ڤێ جارێ، تایبەت پشتی ئەنجامدانا هندەك پرۆژەیان كو گەلەك ژ دەولەتێن دەڤەرێ نەشیاینە ئەنجام بدەن وەك پرۆژەیێ رۆناكی، دابینكرنا ئاڤێ ل هەولێرێ و گەلەك پرۆژەیێن دیتر و ئەڤ پرۆژەیە دهێنە بجهـ ئینان ل هەمان دەمێ ئیراقێ دژایەتیا مە دكەت، ئانكو مە دیاركر بۆ جیهانێ كو ئەم هەر پێشدكەڤین چ باردوخێ مە یێ باش بیت یان ژی خراب.
و بێگومان دێ د بەرژەوەندیا ئەمریكا و دەولەتێن ئێكەتیا ئەورۆپا دا بیت، كو دەولەتەكا كوردی هەبیت، تایبەت پشتی شەڕێ ئیران و ئیسرائیل، چونكو ئەمریكا دو ئەزمۆن ل گەل كوردان ل ئیراقێ و سووریێ هەبووینە و ب دیتنا من دێ هەلوەستێ وان یێ جودا بیت ژ ئەو هەلوەستێ دەربڕین لێ كری ل دەمێ ریفراندۆمێ.
