پترۆل… هەڤـڕكییا سـەدەیـى و پێدڤییا سەرژنوو نـەخشەكێشانـا رۆژهـەلاتـا نـاڤین
هیام حاجی ئەحمەد
ژ دەمێ كو ئێكەمین دلۆپێن زێرێ رەش ژ ناڤا ئەردێ رۆژهەلاتا ناڤین دەركەتین، دەڤەر بوویە دلێ ململانێیا د ناڤبەرا هێزێن مەزن دا، كو هەڤپەیمانی ل سەر هاتنە گرێدان، شەر هاتنە هەلگیرساندن و نەخشەیێن هەژموونێ ل سەر بنەمایێ ووزێ سەرژنوو هاتنە دارشتن. و ئەڤرۆ، ل گەل زێدەبوونا گۆهۆرینێن جیۆپۆلیتیكی، هەرێما كوردستانێ ل هەمبەر قۆناغەكا نوی راوەستیایە، كو تێدا سنوور نە ب قەلەمێن داگیركەران وەك «سایكس – پیكۆ» یا بەری سەد سالان، بەلكو ب هێلێن بۆریێن پەترۆلێ، گرێبەستێن وەزیێ و هەڤپەیمانیێن ئەولەكاری یێن دەربازبووی بۆ كێشوەران دهێنە كێشان.
ویلایەتێن ئێكگرتی، ئەوێن كو هەژموونا پەترۆلێ پشتی شەڕێ جیهانیێ دووێ ژ بەریتانیا وەرگرتی، هێشتا وەسا دبینیت، كو مانەڤا دۆسیەیا وزەیا ئیراقێ ب ئێكگرتی ل ژێر كونترۆلا بەغدا، ل گەل ڤەبوونەكا هەژماركری ل سەر وەبەرهێنانێن كوردستانێ، باشترین شێوازە بۆ مسۆگەركرنا سەقامگیریەكا رێژەیی، كو بەردەوامییا هنارتنێ بپارێزیت و دەرگەهی ل هەمبەر هەر بەرفرەهبوونەكا رۆسی یان چینی بگریت. ل هەمبەر، مۆسكۆ كار دكەت بۆ شكاندنا دیوارێ هەژموونا ئەمریكی ب رێیا پرۆژەیێن ووزێ و هەڤپەیمانیێن هەرێمی، ب پشتەڤانییا هەڤبەشیێن دگەل ئیران و سووریێ و ڤەبوونەكا بەرفرەهـ ل سەر چینێ. ژلایێ خۆڤە، پەكین ل رۆژهەلاتا ناڤین وەك حەلقەكا سەرەكی د دەستپێشخەرییا «كەمەربەند و رێ» دا دبینیت، كو ئیراق و كوردستانێ دكەتە تەوەەرەكێ گرنگ د مسۆگەركرنا رێرەوێن ووزێ یێن كو ئاسیا ب ئەوروپا ڤە گرێددەن.
ب دیتنا بەغدا، پەترۆلا هەرێمێ بتنێ ژێدەرەكێ دارایی نینە، بەلكو كارتەكا هێزێ یا ستراتیژیە. هەرێم دكەڤیتە سەر رێرەوێن كو دشێن هەژموونەكا هەرێمی و نێڤدەولەتی بدەنێ ئەگەر ئازادییا هنارتنا ژێدەرێن خۆ و گرێدانا گرێبەستێن راستەوخۆ دگەل كۆمپانی و وەلاتان بپارێزیت. ئەڤ هەژموونە، ئەگەر بهێتە چەسپاندن، دبیت كوردستانێ نەك بتنێ بكەتە هەڤپشەكك د ئیراقێ دا، بەلكو بكەتە یاریزانەكێ هەرێمی یێ سەربخۆ د كاریگەریێ دا، كو ئەڤ چەندە ل بەغدا وەك هەڕەشەیەك ل سەرناڤەندیا دەستهەلاتا فیدرالی دهێتە دیتن.
لێ دیسا ژی، بنەمایێ دەستووری و قانوونی ژ هەلوەستێ هەرێمێ یێ رۆهنە، ماددەیێ 112 ژ دەستوورێ ئیراقێ دیار دكەت كو رێڤەبرنا پەترۆل و گازێ ژلایێ حكومەتا فیدرالی ڤە ب هەماهەنگی دگەل هەرێم و پارێزگەهێن بەرهەمهێنەر دهێتە كرن، ب شێوەیەكی، كو بەلاڤكرنەكا دادپەروەرانە یا داهاتان مسۆگەر بكەت. یا گرنگتر ئەوە، كو رێككەفتنەكا فەرمی ل سالا 2007 د ناڤبەرا حوكمەتا هەرێما كوردستانێ و حوكمەتا فیدرالی ب سەرۆكاتیا نوری مالكی ڤە هاتبوو ئیمزاكرن، كو تێدا هاتیە، ئەگەر قانوونا پەترۆل و گازا فیدرالی ل پەرلەمانی هەتا هەیڤا گولانا وێ سالێ نەهێتە پەسەندكرن، مافێ هەرێمێ یە، كو گرێبەستان دگەل كۆمپانیان بكەت و ژێدەرێن خۆ ل دویڤ قانوونا خۆ یا ناڤخۆیی پێشبێخیت. و ژبەر كو قانوونا هەتا ئەڤرۆ نەهاتیە پەسەندكرن، جموجۆلێن هەرێمێ نە بتنێ خودان رەوایەتیەكا سیاسی نە، بەلكو یاسایی نە ژی، كو سەرۆكێ كۆچكری جەلال تالەبانی وی دەمی دانپێدان پێ كربوو.
و د دلێ ڤی دیمەنی دا، حكومەتا ئیراقێ و دگەل وێ دا ئالیێن هەرێمی و نێڤدەولەتی مەترسییا ب خودانبوونا هەرێمێ ب ڤێ كارتێ زانی، لەورا هندەك ئالیان ل بەغدا پەنا برە بەر بكارئینانا كارتا مووچەیان وەك ئامرازەكێ فشارێ یێ ستراتیژی ل سەر حوكمەتا هەرێما كوردستانێ، ب ئارمانجا ستاندنا دۆسیەیا پەترۆلێ ژ دەستێ وێ. ئەڤ كریارە بتنێ دارایی نەبوو، بەلكو پشكەك بوو ژ پلانەكا هزركری بۆ هەلكرنا نەرازیبوونا جەماوەری ل جادەیا كوردی، ب رێیا بێبەهركرنا مووچەخۆران ژ مافێن وان و گرێدانا قەیرانێ ب گۆتارەكا راگەهاندنێ، كو بەرپرسیاریێ بێخیتە سەر هەولێرێ. یا مەترسیدارتر ئەوە، كو هندەك هێزێن ئۆپۆزسیۆنا كوردی، ب زانابوون یان بێ زانابوون، بوونە ئامرازەكێ پالدەر بۆ ڤێ سیاسەتێ، كو گۆتارا بەغدا هەلگرت و ل ناڤخۆ بەلاڤكر، كو ڤێ چەندێ بەرگەكێ سیاسی و راگەهاندنێ دا حكومەتا فیدرالی بۆ بەردەوامبوونێ ل سەر فشارێ. و ڤێ پێنگاڤێ كاریگەرییا خۆ د لاوازكرنا بەرەیێ ناڤخۆیی یێ هەرێمێ دا سەلماند، لێ د هەمان دەم دا تۆڤێن قەیرانەكا سیاسی یا كویر چاندن، كو راستڤەكرنا شوینوارێن وێ د پاشەرۆژێ دا دێ كارەكێ گران بیت. ل داویێ دێ هەموو لایەن زانن، كو بها و زیانێن ڤێ سیاسەتێ گەلەك مەزنتر بوون ژ هەر دەستكەفتەكێ سیاسی یێ دەمكی.
هەولێن پالدانا كوردستانێ بۆ دەستبەرداربوونێ ژ دۆسیەیا پەترۆلێ بتنێ ناكۆكیەكا ئیداری نینە ل سەر دەستهەلاتان، بەلكو شەرەكێ هەبوونێ یە ل سەر پاشەرۆژا بڕیارا كوردی. دەستبەرداربوون ژ ڤێ كارتێ رامانا ژدەستدانا گرنگترین ئامرازێن بەرەڤانیێ یە ژ پێگەهـ و مافان د ئیراقەكێ دا، كو هەڤسەنگیێن هێزێ دگەل هەر قەیرانەكێ دگۆهرن. پەترۆل بۆ هەرێمێ نە بتنێ ژێدەرێ پارەداركرنێ یە، بەلكو پێكهاتەیەكێ سەرەكی یە د ئاسایشا وێ یا نەتەوەیی و سەربخۆیا بڕیارا وێ دا.
دیرۆك مە فێر دكەت، كو دەرفەت ناهێنە دان، بەلكو ب هێز و شارەزاییێ دهێنە ستاندن، بەری كو یێن دی رێسایێن یاریێ بدانن. و ئەگەر «سایكس-پیكۆ» یا ئێكێ سنوورێن دەڤەرێ ب هێلێن داگیركەری سەرژنوو كێشابن، «سایكس- پیكۆ» یا بهێت دێ ب هەڤسەنگییا هێزێ ل سەر ئەردی هێتە كێشان، كو تێدا هێلێن بۆریێن پەترۆلێ و رێرەوێن بازرگانیێ جهێن هەژموونێ دیار دكەن.
ژ بەر هندێ، ل هەمبەر حوكمەتا هەرێما كوردستانێ بەرپرسیاریەتەك هەیە بۆ دارشتنا دیتنەكا ستراتیژی بۆ سالێن بهێت، كو ل سەر بنەمایێ پێشئێخستنا ژێرخانەیا پەترۆلێ و گازێ و راكێشانا هێلێن هنارتنێ بەر ب توركیا، ئەورۆپا و كەنداڤی، دگەل پاراستنا پەیوەندیێن هەڤسەنگ دگەل واشنتۆن، ئەنقەرە، مۆسكۆ، تاران و پەكینێ، و بهێزكرنا شیانێن بەرەڤانی و ئەولەكاریێ بۆ پاراستنا ڤان ژێدەران. چونكی كونترۆلكرنا هێلێن هنارتنێ دێ مینیتە فاكتەرێ ئێكلاكەر د دیاركرنا پێگەهێ هەرێمێ دا ل سەر نەخشەیێ هێزا هەرێمی و نێڤدەولەتی.
و كوردستان ئەڤرۆ ل هەمبەر ساتەكا دیرۆكی یا جوداكەرە: یان دێ دەست ب دەستپێشخەریێ گریت و پێگەهێ خۆ د دلێ زریانا بهێت دا چێكەت، یان دێ پاشەرۆژا خۆ هێلیتە بارمتەیێ بڕیارێن، كو ل پایتەختێن دویر دهێنەدان.
