پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی:دڤێت حوكمه‌ت و كه‌رتێ تایبه‌ت وێ هزرێ بكه‌ن كا چاوان دێ شێین پشت به‌ستنا خوه ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ كێم كه‌ین
نیوار محه‌مه‌د سه‌لیم:
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی، مامۆستایێ كولیژا ئابووری ل زانكۆیا دهۆك د دیداره‌كێ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ به‌حس ل دو ته‌وه‌رێن گرنگ یێن ئابووری دكه‌ت كو هه‌ر ئێك ژ كه‌رتێ پشت به‌ستنا حوكمه‌تێ یه ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ ب تنێ و زیانێن وێ و دیسا بێ كاری یا گه‌نجان و شێوازێ خه‌له‌ت یێ فێركرنا گه‌نجان. دده‌ته زانین ژی كو دڤێت حوكمه‌ت و كه‌رتێ تایبه‌ت وێ هزرێ بكه‌ن كا چاوان دێ شێین پشت به‌ستنا خوه ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ كێم كه‌ین. هه‌ردیسان دبێژیت: مه گه‌نج ب شێوازه‌كێ خه‌له‌ت یێ ب رێڤه برین، ب رێیا فێركرنا بێ زانست، یا مه زێده‌تر مژوولكرنه ژ فێركرنێ، خودان كاران ژی خودان باوه‌رنامه نه‌ڤێن، ئه‌و دڤێن یێن كاری دزانن.
ئه‌ڤرۆ: ره‌وشا ئابووری ل هه‌رێما كوردستانێ د چ ئاست دایه؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: به‌ری بزانین كا بزاڤا ئابووری یا چاوایه، دڤێت ئه‌م فاكته‌رێن ئابوورێ هه‌رێمێ بزانین، ئابوورێ هه‌رێمێ چه‌ند كه‌رتان ب خوه ڤه دگریت؛ ستوونا هه‌ری مه‌زن یا كه‌رتێ ئابوورێ هه‌رێمێ په‌ترۆله كو پتریا داهاتێ هه‌رێمێ ژ وێرێ دهێت و پاشان ژی خزمه‌تگۆزاری نه، خزمه‌تگۆزاریێن گشتی و یێن تایبه‌ت، یا دژی كه‌رتێن دژی پێشه‌سازی و چاندنن.
وه‌كو وان هه‌موو وه‌لاتێن پشت به‌ستنا وان ل سه‌ر په‌ترۆلێ، كه‌رتێن دی یێن ئابووری لاواز دبن ژ به‌ر كو داهاتێ وه‌لاتیان ب رێیا خزمه‌تگۆزاریان و مووچان زێده دبیت، ئانكو به‌رهه‌مێ ماددی یێ رێنجبه‌ریێ نابیته داهاتێ خێزانان، ژ به‌ر هندێ پێكهاتێ ئابوورێ هه‌رێمێ ئه‌ڤ كێماسیه یا تێدا، سه‌نگا مه‌زن یا ئابووری یا ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ.
گرنگیدانا ب كه‌رتێ په‌ترۆلێ و لاوازبوونا كه‌رتێن دی یێن ئابووری بوویه ئه‌گه‌رێ بێ كاریێ و هه‌لاوسانێ. ژ به‌ر كو كه‌رتێ په‌ترۆلێ نه‌شێت گه‌له‌ك كه‌سان بده‌ته كاری و دبیت كارمه‌ندێن وان تایبه‌تمه‌ند و ژ ده‌رڤه‌ی وه‌لاتی بن، له‌ورا نه‌شێت رێژه‌كا باش یا هێزا كاری بۆ خوه رابكێشیت، ب ره‌نگه‌كێ نه‌یێ ئێكسه‌ر ژی كارتێكرنێ ل سه‌ر كه‌رتێن دی دكه‌ت ژ به‌ر كو په‌ترۆل بوویه ژێده‌رێ داهاتێ هه‌موو كه‌سی ب هه‌موو ره‌نگێن خوه ڤه، له‌ورا ئه‌ز دبینم كه‌رتێ پێشه‌سازی و چاندنێ و خزمه‌تگۆزاریێن گرێدایی ڤان هه‌ردو كه‌رتان دا، ب ره‌نگه‌كێ ئه‌رێنی هه‌لسه‌نگینین دا كو بشێین گرنگیدانا كه‌رتێ په‌ترۆلێ ڤه‌گوهێزینه ڤان كه‌رتێن دی.
ئه‌ڤرۆ: چ باشه بهێته كرن؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: دڤێت ئه‌م فوكسا خوه بێخینه سه‌ر كه‌رتێ چاندنێ، چونكو ژێده‌رێ هه‌موو كه‌لوپه‌لێن ماددی یه، كه‌رتێ پێشه‌سازی ژی گه‌له‌ك یێ گرنگه چونكو هه‌كه به‌رهه‌مێ چاندنێ پێشه‌سازی نه‌كه‌ت جۆتیار مفای ژێ وه‌رناگریت و رێژه‌كا باشتر یا خه‌لكی ژی نابنه خودان كار.
كه‌رتێ خزمه‌تگۆزاری ژی مه دو جور یێن هه‌ین؛ خزمه‌تگۆزاریێن گشتی ئه‌ون یێن كو دبنه ژێرخانا ئابووری وه‌كو رێ و پر و كاره‌ب و ئاڤ و ئالاڤێن گه‌هاندنێ، ئه‌ڤێ گرنگیا خوه یا هه‌یی به‌لێ پرۆژه ل سه‌ر د راوه‌ستیێن. مه یێن هه‌ین ئه‌و خزمه‌تگۆزاریێن گرێدایی كه‌رتێ چاندنێ و پشته‌ڤانیا وی كه‌رتی دكه‌ن كو به‌نك و بیمه‌كرن و ئالاڤێن ته‌كنولۆژیایێ و ژێرخانا ئه‌لكترۆنی و هه‌موو ئه‌و خزمه‌تێن هاریكاریا وه‌به‌رهێنه‌ران بكه‌ن.
هه‌تا ئه‌م ڤان بابه‌تا هه‌موویان هه‌لنه‌سه‌نگینین، ئه‌م نه‌شێین رێژه‌كێ بدانین و هه‌لسه‌نگاندنا ئابوورا هه‌رێمێ بكه‌ین، دڤێت پلانه‌ك بهێته دانان و ب ره‌نگه‌كێ زانستی سه‌ره‌ده‌ری ل سه‌ر ڤان هه‌موو كه‌رتان بهێته كرن. ئابوورێ مه یێ ل قووناغه‌كا گه‌له‌ك باش، به‌لێ ب تنێ رێكخستن بۆ دڤێت. هه‌كه ب ره‌نگه‌كێ گشتی ئابوورێ مه یێ باشه به‌لێ هه‌یكه‌لێ وی نه‌یێ باشه ژ به‌ر هندێ پرۆسا پێشكه‌فتنێ نه‌یا گره‌نتی كریه، هه‌تا سێكسته‌رێن بنیاتێ ئابووری نه رێك ئێخی و سه‌نگێ سێكسته‌رێن ئابووری نه‌گوهۆڕی كو خزمه‌تا بزاڤا ئابووری بكه‌ی، دڤێت رێژا پشكداریا به‌رهه‌مه‌ئینانا وه‌لاتیان ب وی ره‌نگی بیت، خزمه‌تا گه‌شه‌پێدانا ئابووری بكه‌ت.
هه‌كه كه‌رتێن خزمه‌تگۆزاریێن گشتی و ژێرخانا به‌نكی و دارایی ل رێژا ئێكێ نه‌بن، نه كه‌رتێ پێشه‌سازی و نه‌یێ چاندنێ پێش ناكه‌ڤن.
ئه‌ڤرۆ: رێكخستنا ڤی بابه‌تێ چاوایه؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: ب رێژا ئێكێ دڤێت ئه‌م بزانین گه‌شه‌كرنا ئابووری مرۆڤ دكه‌ن و هه‌ر بۆ مرۆڤایه. گه‌شه‌پێدانا ئابووری بۆچیه؟ مه دڤێت كاودانێن ئابووری و جڤاكی یێن خه‌لكی پێش كه‌ڤن، ده‌ما ئه‌ڤه پێش دكه‌ڤیت، یێ سیاسی ژی دێ گه‌شێ كه‌ت و ئه‌ڤه ژی ئارمانجا هه‌موو لایه‌نێن سیاسی یه. دڤێت هه‌موو بهێنه هه‌لسه‌نگاندن و بزانن رێژا هه‌ر كه‌سه‌كی د به‌رهه‌مێ گشتی دا چه‌نده؟ ئه‌ڤه بهێته هه‌لسه‌نگاندن و هه‌ر كه‌رته‌كی ژی زنجیرا چێكرنا قیمه‌تا یا هه‌ی، دڤێت هه‌لسه‌نگاندن بۆ وان هه‌موو كه‌رتان بهێته كرن، دڤێت بزانین ئاریشه ل كیرێ یه. بۆ نمۆنه دێ بێژین پرۆژه‌كێ په‌له‌وه‌ران، مه یێ هه‌یی ل كه‌رتێ چاندنێ، دێ سه‌حكه‌ینێ بۆچی ئه‌ڤ پرۆژه پێش ناكه‌ڤیت، بۆچی خودانێن وان گه‌له‌ك د مفادار نینن، ئه‌م دێ هێین هه‌ر ژ چێكرنا ڤان پرۆژان و هه‌تا دووماهیێ قووناغ بۆ قووناغێ هه‌لسه‌نگاندنێ بۆ كه‌ین كا چه‌ند تێچیوویێ وێ یه و چه‌ند ژێ هات. پاشان دڤێت كار ل سه‌ر وێ چه‌ندێ بكه‌ین دێ چاوان شێین تێچوویان كێم كه‌ین و داهاتی زێده كه‌ین، ئه‌ڤجا چ ب رێیا پێشخستنا ته‌كنیكی یان پێشخستنا شێوازێ ب رێڤه‌برنێ یان ماركتینكێ. ئه‌و ب خوه دێ بۆ خوه چ كه‌ت و حوكمه‌ت دێ بۆ وی چ كه‌ت، هه‌تا بشێین وی كه‌رتی پێش بێخین. ئه‌ڤه ل سه‌ر هه‌موو كه‌رتێن دی یێن هه‌موو وارێن دی دهێته سه‌پاندن.
ده‌ما ئه‌م سێكته‌رێن خوه د هه‌لسه‌نگینین ئه‌م دێ زانین خالێن لاوازیێ و خالێن ب هێز ل كیرێ نه، یێن لاواز چاره كه‌ین و یێ ب هێزین پشته‌ڤانیێ لێ بكه‌ین، دا بشێن رۆلێ خوه بگێرن. نابیت ب ره‌نگه‌كێ سۆزداری سه‌ره‌ده‌ریێ بكه‌ین، بۆ نمۆنه دێ بێژین كا دا كارگه‌هه‌كا مه‌زن بدانین، پێدڤیه پێشتر بزانین كا دێ چاوان وێ كارگه‌هێ ب رێڤه به‌ین و به‌رهه‌مێ وێ چه‌ندێ چه‌ند بیت و پێدڤیێن چێكرنا به‌رهه‌می و به‌رهه‌مئینانێ دێ چه‌ندێ و دێ چ ل به‌رهه‌مێ وێ ژی هێته كرن. دڤێت سنورێن خوه یێن گۆمركی ژی رێك بێخین دا پشته‌ڤانیێ ل كه‌رتێن خوه یێن ئابووری بكه‌ین. تشتێ گه‌له‌ك گرنگ و دڤێت هه‌ر ل بیرا مه بیت ئه‌وه كو حوكمه‌ت و كه‌رتێ تایبه‌ت وێ هزرێ بكه‌ن كا چاوان دێ پشت به‌ستنا خوه ل سه‌ر كه‌رتێ په‌ترۆلێ كێم بكه‌ین. یا دویێ دێ چاوان كه‌رتێن دی پێش ئێخین كو وێ ڤالاتیا مه دڤێت چێكه‌ین پڕ بكه‌ین.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی بێ كاری ل ده‌ف گه‌نجان یا زێده‌یه و چاوان دێ شێین كێم كه‌ین؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: دو ئاریشێن سه‌ره‌كی یێن د بابه‌تێ ئابووریێ دا هه‌یی، بێ كاری و هه‌لاوسان. زانینا ئابووری دبێژیت ده‌ما مرۆڤ ل سه‌ر هێله‌كێ بچیت، هه‌كه كیش لای ڤه خار بوو دێ به‌ر ب وی لای ڤه چیت چو بێ كاری بیت یان هه‌لاوسان و ئه‌ڤه د هه‌موو ئابوورێن دونیایێ دا یا هه‌ی و وه‌كو ئێكه، هه‌رده‌م ئابوورێ وه‌لاتان یێ ل بن گه‌فتا بێ كاریێ و هه‌لاوسانێ ژی. ئه‌م ژی ئێك ژ واینه و یا چاڤه‌رێكری یه مه ئاریشێن بێ كاریێ و یێن هه‌لاوسانێ ژی هه‌بن. راوه‌ستاندنا هه‌لاوسانێ ب ساناهیتره ژ كێمكرنا رێژا بێ كاریێ ب تایبه‌ت ل ده‌ف مه، چونكو مه خه‌لكه‌ك تایبه‌ت گه‌نج یێ ب شێوازه‌كێ خه‌له‌ت ب رێڤه برین، ئه‌و ژی ب رێیا فێركرنا بێ زانست، هه‌روه‌كو تو مژوول بكه‌یی، چار سالان ل زانكۆیێ یان دو سالان ل زانكۆیێ، یا مه زێده‌تر مژوولكرنه ژ فێركرنێ، خودان كاران ژی خودان باوه‌رنامه نه‌ڤێن. حوكمه‌تێ ژی سنورێن هه‌ین بۆ دامه‌زراندنێ و ل هه‌موو دنیایێ ژی وه‌سایه، نه‌شێت ژ قه‌بارێ خوه زێده‌تر خه‌لكی وه‌ربگریت، له‌ورا چاره‌سه‌ریا ریشالی یا د كه‌رتێ تایبه‌ت دا كو پێش كه‌ڤیت كه‌رتێن به‌رهه‌مئینه‌ر و خزمه‌تگۆزاری پێش بێخین و بێ كاریێ سست كه‌ین. به‌لێ ئه‌م دێ هێینه سه‌ر خالا گرنگ و نیڤشكێ بابه‌تێ، نها ب هزاران كارگه‌ه ل دهۆكێ ڤه‌بوون، ب هزاران پرۆژێن چاندنێ و به‌نك و كۆمپانیێن بیمه‌كرنێ و هه‌تا دووماهیێ هاتنه دامه‌زراندن. ئه‌و دێ كێ ده‌نه كاری؟ ئه‌وان ئه‌و كه‌س دڤێن یێ دشێن كار بكه‌ن، ئه‌وان چو په‌یوه‌ندی پێڤه نیه ئه‌و ده‌رچوویێن كیش پشكێ نه، یا گرنگ ئه‌وه كو بشێن وی كاری بكه‌ن یێ ژێ دهێته داخوازكرن. ل ده‌مێ دامه‌زراندنێ یان ژی زانكۆ و په‌یمانگه‌ه و قوتابخانێن ئه‌هلی ب تنێ دبیت باوه‌رنامه بهێته خواستن، ئه‌ڤێن دی هه‌موویان دڤێت وی كاری بزانیت یێ خودان كار یان كۆمپانی داخواز دكه‌ت.
ئه‌ڤرۆ: چ باشه بهێته كرن؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: دڤێت گه‌نج وی تشتی بخوینیت یێ بازارێ كاری پێدڤی یان ژی خوه فێری وی تشتی بكه‌یت یێ بازارێ كاری پێدڤی پێ. یا مه بێ پلانی یه، هه‌ر كه‌سێ بوو چو زانكۆیێ و باوه‌رنامه ئینا، بێ ی كو خوه فێری تشته‌كێ بكه‌ت بازارێ كاری پێدڤی پێ هه‌بیت. ب تایبه‌ت فێركرن و خواندن ژی ل دووڤ سیسته‌مێ كۆرۆنایێ گه‌له‌ك یێ لاواز بوویی، به‌لێ یێن به‌ری وان ژی هه‌ردیسان ئاستێ فێركرنێ یێ لاوازه، چونكو سیسته‌مێ فێركرنێ هه‌موو بهێته گوهۆڕین. ل ده‌ستپێكا خواندنا بنه‌ره‌ت دڤێت قوتابی بهێته هشیار كرن كو دڤێت ته‌ماشه‌ی پاشه‌رۆژا خوه بكه‌ت، كا بازارێ كاری پێدڤی ب چ هه‌یه، پێدڤیه فێری پێشه‌یه‌كی بی كو ل جهه‌كی بهێته وه‌رگرتن و كار بكه‌یی. پیشه نه ب تنێ كارێ ده‌ستی یه، گه‌له‌ك كارێن دژی یێن هه‌یی ب خواندن و حوكمه‌تێ ڤه د گرێدایی نه، به‌لێ بازارێ كاری پێدڤی یا پێ هه‌ی.
نها ژی گه‌له‌ك ده‌لیڤێن كاری یێن هه‌ین، به‌لێ ده‌ما ته‌ماشه‌ی باوه‌رناما خوه دكه‌ت و وی كاری دبینیت، وی كاری ناكه‌ت، ب هزاران كاركه‌رێن بیانی یێن هه‌ین، بۆچی چونكو ئه‌م هه‌موو بووینه خودان باوه‌رنامێن بێ زانست، له‌ورا پێدڤیه هه‌تا ئه‌م ڤێ بێ كاریێ نه‌هێلین، بێژینێ هه‌رن خوه فێری وان كاران بكه‌ن یێن ل بازاری بازارێ وان هه‌ین یان دشێن كار بكه‌ن. ئه‌ڤا مه كری گه‌له‌ك وه‌لاتان كر، به‌لێ هه‌موویان ئه‌ڤ سیسته‌مه گوهۆڕی و بۆ وان خولێن سێ هه‌یڤی و شه‌ش هه‌یڤی یێن دووباره ئاڤاكرنێ ڤه‌كرن و كار نیشا وه‌لاتیێن خوه دا.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی ئه‌ڤ تایبه‌تمه‌ندیه ل زانكۆیێ ناهێنه خواندن؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: ل دنیایێ هه‌موویێ پشكێن زانستی یێن هه‌ین كو پێدڤیه شارستانی نه، ل باژێره‌كێ وه‌كو دهۆكێ ژ گه‌له‌ك كولیژان تایبه‌ت ژی یێن مرۆڤایه‌تی پێدڤی نینه ل چه‌ند كولیژێن حكومی و ئه‌هلی هه‌بن و پشكا سپێدی و ئێڤاران هه‌بیت. یا به‌ر مێشك نینه ل دهۆكێ 10 هزار ده‌رچوویێن پشكا ئابووریێ هه‌بن یان كوردیێ یان مێژوویێ و گه‌له‌ك پشكێن دژی وه‌سان. دێ ل كیڤه كار كه‌ن، به‌رامبه‌ر وێ دوجاركی هندی وان ده‌لیڤێن كاری یێن هه‌ین، به‌لێ ئه‌و كار نینه یێ ئه‌ڤ ده‌رچوویه دزاننن. نوكه ژی كه‌رتێ چاندنێ یێ پاشكه‌فتی یه. یێ پێشه‌سازی یێ لاوازه. دڤێت حوكمه‌ت خه‌لكه‌كی تێ بگه‌هینیت كا ئه‌ڤ كه‌سه دێ بنه چ و ب كێری چ هێن، دڤێت هنده‌ك هه‌بن كار بكه‌ن هه‌موو نابنه رێڤه‌به‌ر، دڤێت هه‌ر ئێك ب ره‌نگه‌كی كار بكه‌ت چو ب قه‌له‌می یان مه‌ربێلێ یان ژی ب سپانه‌یی. دڤێت ل ده‌ستپێكێ ئه‌م وێ سه‌دمێ بۆ خوه چێكه‌ین كو هه‌كه ئه‌م چو كاران نه‌زانین كه‌س مه ناده‌ته كاری، نه حوكمه‌ت و نه‌ژی كه‌رتێ تایبه‌ت. ل سالێن نوتان ئه‌م لێ دگه‌ریایین ئێكی ماسته‌ر هه‌بیت ل زانكۆیێ ده‌وامێ بكه‌ت، به‌لێ نها دبیت بۆ دكتورایێ ژی چو جه نه‌بن ب دامه‌زرینن.
ئه‌ڤرۆ: چاره‌سه‌ری چی یه؟
پرۆفیسۆر دكتور خه‌لیل غازی: ئێك ژ چاره‌سه‌ریێن بێ كاریێ ب هێزكرنا ئابوورێ هه‌رێمێ یه و دیسا خوشكرنا ده‌لیڤێن وه‌به‌رهێنانێ یه. وه‌به‌رهێنان نه ئه‌وه یا ب رێیا ده‌زگه‌هێن میری یێن وه‌به‌رهێنانێ ب تنێ دهێته كرن. گه‌له‌ك كه‌س وه‌سان هزر دكه‌ین ئه‌و پرۆژێن ب رێیا رێڤه‌به‌ریا گشتی یا وه‌به‌رهێنانێ دهێنه كرن وه‌به‌رهێنانه، نه‌خێر، هه‌ر پرۆژه‌كه یێ كه‌سه‌ك بۆ خوه ل مال ژی دكه‌ت بۆ نمۆنه كه‌سه‌ك مالكه‌كا كه‌ره‌فسێ چێكه‌ت وه‌به‌رهێنانه. پاره‌ك یێ دایه ب تشته‌ك شوله‌ك یێ پێ كری و پاره‌ك دێ هێته جهێ وی. وه‌به‌رهێنانا پێشه‌سازی ژی ژ وی ئالاڤێ قه‌لاندنا توفكان ده‌ست پێ دكه‌ت هه‌تا دگه‌هیته مه‌زنترین كارگه‌ها به‌رهه‌مئینانێ. وه‌به‌رهێنان ئه‌وه دێ پاره‌یه‌كی كه‌یه د تشته‌كی را و كه‌سه‌ك یان ژماره‌كا كه‌سان دێ ل سه‌ر كار كه‌ن و داهاته‌ك دێ ژێ هێت.
دڤێت حوكمه‌ت پێنگاڤێن رژد بهاڤێژیت بۆ خووشكرنا ڤێ وه‌به‌رهێنانێ، رووتینێ نه‌هێلیت، هێدی هێدی به‌رێ وه‌به‌رهێنانێ بده‌ینه كه‌رتێن چاندنێ و پێشه‌سازی. ئه‌ڤێ ژی پێدڤی ب لایه‌نێن قانوونی و رێنما هه‌یه كو گه‌له‌ك خه‌لك یێ هه‌یی دێ پرۆژان چێكه‌ن و دێ گه‌له‌ك مینن هه‌تا ده‌ستووری ده‌ردكه‌ڤیت ئه‌ڤێ ژی به‌رێ خه‌لكی ژێ وه‌رگێرایه. دیسا ئه‌ڤی كه‌رسته‌ی ژی ژ هه‌ڤركیا بیانی ب پارێزیت.
