پـەلاماردانا دەستكەفتێن هـەرێما كـوردستانـێ د دەستوورێ ئیراقـا فیدرال دا
د. دژوار سندی *
پێشەكــی:
سالا 2005 د چارچووڤەیەكێ سیاسی و جڤاكی یێ ئالۆز دا ل ئیراقێ، دەستوورەكێ هەردەمی هاتە پەسەندكرن، كو ل دویڤ قۆناغەكا ڤەگوهاستنێ ژ سیستەمێ ناڤەندی یێ تۆتالیتاری بۆ مۆدێلەكێ هات كو دهاتە هزركرن دێ دیمۆكراتی و فیدرالی بیت. ئەڤی دەستووری خولەكا دامەزراندنێ پێكئینا بۆ ژنووڤە ئاڤاكرنا دەولەتێ ل سەر بنەمایێ فرەپارتی و هەڤسەنگیێ د ناڤبەرا ناڤەند و هەرێمان دا و هەرێما كوردستانێ، وەك قەوارەیەكێ خوەدان تایبەتمەندیەكا دیرۆكی و سیاسی، ئامادەبوونەكا ئاشكرا د ڤێ ڤەگوهاستنێ دە ب رێكا چەسپاندنا هژمارەكا دەستكەفت و گەرەنتیێن دەستووری هەبوو كو پێگەهێ وێ یێ یاسایی و كارگێری د ناڤ پێكهاتێ دەولەتا ئیراقێ دە بهێزكر.
لێ، بجهئینانا ڤان دەقێن دەستووری د دو دەهكێن بۆرین دا، ڤالاتیەكا مەزن د ناڤبەرا پرەنسیپێن دەستووری و ئەزموونا كردەیی دا پەیدا كر، كو ب لاوازبوونا پلە ب پلە یا دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێمێ و پاشڤەچوونەكا ڕاستەقینە د ئاستێ گەرەنتیێن فیدرالی یێن دەستووری دا دیار بوو. ئارمانجا ڤێ گۆتارێ شلۆڤەكرنا جۆرێ ڤان زیانانە، و دەستنیشانكرنا فاكتەرێن پێكهاتی، سیاسی و یاسایی یە كو بووینە ئەگەرێ وێ، پێشنیاركرنا چەند چارەسەریێن سەرەكە بۆ بنبركرنا ئەگەران.
ئێك: دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ ل گۆرەی دەستوورێ 2005:
دەستوورێ كۆمارا ئیراقێ یێ سالا 2005 هەژمارەكا ماف و دەستهەلاتێن تایبەت و هەڤپشك دەستنیشان دكەت كو بنەمایێ دەستووری یێ پێگەهێ هەرێما كوردستانێ پێكدئینن و گرنگترین دەستكەفت ئەڤەنە:
1- دانپێدانا دەستووری ب هەرێمێ وەك قەوارەیەكێ فیدرالی د ناڤ دەولەتا ئیراقێ دە (ماددێ 117).
2- دەستهەلاتا یاسادانان و بجهئینانێ یا بەرفرەه د بابەتێن نە تایبەت ب حوكمەتا فیدرالی ڤە، ل گەل ژ پێشتربوونا یاسایا هەرێمێ ل دەمێ هەبوونا ناكۆكیێ (ماددێن 115 و 121).
3- مافێ دامەزراندنا هێزێن ئەولەهیا ناڤخۆیی (پێشمەرگە) كو سەر ب حوكمەتا هەرێمێ ڤە بن (ماددێ 121/پێنجەم).
4- چەسپاندنا زمانێ كوردی وەك زمانێ فەرمی ل تەناهی زمانێ عەرەبی (ماددێ 4).
5- دانپێدان ب مافێن هەرێمێ د بەشداریكرنێ دە د رێڤەبرنا ژێدەرێن سرۆشتی دە، ب تایبەت یێن پاشەرۆژێ (ماددێ 112).
6- دەستنیشانكرنا میكانیزمەكا ڕۆهن بۆ چارەسەركرنا دۆسیا دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر ل گۆرەی ماددێ 140.
7- گەرەنتیكرنا پشكداربوونێ د سازیێن سەروەریێ دا و هەڤسەنگی د رێڤەبرنا دەولەتێ دا ب رێكا ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ (ماددێ 65).
دو: دیاردەیێن پاشڤەچوونا دەستكەفتێن دەستووری د بجهئینانێ دە:
سەرەڕای ڕۆهنییا دەقێن دەستووری یێن تایبەت ب پێگەهێ هەرێمێ، ڕاستییا كریارێ ئاماژێ ب كۆمەكا پێشێلكاری و پاشڤەچوونان ددەت كو ب شێوەیەكێ نەرێنی كاریگەری ل سەر جەوهەرێ سیستەمێ فیدرالی كریە. ژ گرنگترین وان دیاردەیان:
1- بجهنەئینانا ماددەیێ 140 ژ دەستووری، سەرەڕای دەربازبوونا دەمێ بۆ هاتیە دیاركرن، ب تایبەت ل پارێزگەها كەركووكێ و دەڤەرێن ناكۆكی ل سەر.
2- نەبوونا یاسایەكێ كو پەیوەندییا د ناڤبەرا حوكمەتا فیدرالی و هەرێمێ دا د كەرتێ نەفت و گازێ دا ڕێكبێخیت و دەرچوونا بریارێن دادگەهێ كو یاسایا نەفت و گازا كوردستانێ هەلوەشاند بێی هەبوونا بەدیلەكێ یاسایی یێ فیدرالی.
3- كێمكرنا پشكا دارایی یا هەرێمێ ژ بودجەیا گشتی ژ 17% بۆ 12.67%، پاشی گۆهارتنا وێ بۆ «پێشینەیێن دارایی» یێن نە جێگیر.
4- پێكنەئانینا ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ (ماددێ 65)، كو بوویە ئەگەرێ نەبوونا نوونەراتییا هەرێم و پارێزگەهان د دروستكرنا بریارا یاسادانانێ دا و بریارێن هەستیار یێن گرێدای ب رێڤەبرنا كاروبارێن دەولەتا ئیراقێ ب گشتی.
5- نەبوونا هەرێمێن فیدرالی یێن هەڤبەر ل گەل هەرێما كوردستانێ، كو بوویە ئەگەر سیستەمێ فیدرالی ببیتە حالەتەكێ تایبەت و نە گشتگیر.
6- هەولێن سنوورداركرنا دەستهەلاتێن هێزێن پێشمەرگەی و بنپێخستنا وان ژ ئالیێ كارگێری و ئەولەهیێ ڤە بۆ دەستهەلاتا ناڤەندێ، كو دژی وێ چەندێ یە یا د دەستووری دە هاتی.
سـێ: فاكتەرێن ئەگەرێ ژ دەستدانا دەستكەفتێن دەستووری:
پاشڤەچوونا پلە ب پلە یا دەستكەفتێن دەستووری یێن هەرێما كوردستانێ ڤەدگەریت بۆ تێكەلەیا كومەلەكا ئەگەرێن پێكهاتی یێن، سیاسی و یاسایی، كو دشێن د ڤان خالان دە بهێنە پۆلینكرن:
1- تێكچوونا سازیێن سیستەمێ سیاسی یێ فیدرالی:
ئەڤ چەندە ب رێكا نەكێكرنا هژمارەكا سازیێن دەستووری یێن فیدرالیێ، وەك ئەنجوومەنێ ئێكەتیێ، دیار بوو، زێدەباری بەردەوامیا پشتگۆه هاڤێتنا پرەنسیپێن هاوسەنگیێ د بەلاڤكرنا دەستهەلات و ژێدەران دە.
2- نەبوونا ئیرادەیا سیاسی بۆ بجهئینانا دەقێن دەستووری یێن پەیوەندیدار ب فیدرالیێ
نۆخبەیێن سیاسی یێن ناڤەندی مەیلەكا ئاشكرا بۆ شرۆڤەكرنا دەستووری ب شێوەیەكێ هەلبژارتی نیشا دا و ماددەیێن گرنگ وەك ماددێن 140 و 65 و ١١٩ پشتگوه هاڤێتن، كو بوویە ئەگەرێ لاوازكرنا پێكهاتێ دەستووری یێ فرەلایەن.
3- لاوازییا ئێكڕێزییا سیاسی یا كوردی و جودابوونا هەلوەستێن دانوستاندنێ:
پشتی كو پارتێن كوردی د چارچووڤەیەكێ هەڤپەیمان یێ ئێكگرتی دە د دەمێ دارشتنا دەستووری دە (2003–2005) كار دكر، لێ د سالێن پاشتر دە ئەڤ ئێكڕێزییە نەما، كو بوویە ئەگەرێ لاوازبوونا شیانێن وان یێن دانوستاندنێ، و دەرگەه بۆ سەرەدەریەكا پارچەكری ل گەل دۆسیا كوردی ڤەكر.
4- نەبوونا شیانێن پێدڤی ل دەف گەلەك ژ نوونەرێن كورد د پەرلەمانێ فیدرالی دە، ب تایبەت ژلایێ زمانی و بیاڤێن یاسایی و سیاسی دە.
نوونەراتییا پەرلەمانی یا كوردی ل بەغدا ژ لاوازیێ د ئاستێ پسپۆری و شارەزاییا یاسایی دا دنالینیت، كو ئەڤ چەندە د كاركرنا یاسادانان و چاڤدێریێ دا ڕەنگڤەدایە و بوویە ئەگەرێ نەبوونا دەستپێشخەریێن یاسایی یێن كاریگەر د بەرەڤانیكرنێ دا ژ مافێن هەرێمێ، هەتا هندەك جاران بێدەنگی یان سازشكرن د دۆسیێن چارەنڤیسساز دا.
5- نەبوونا بەرەیەكێ نشتیمانی یێ پشتەڤان بۆ فیدرالیێ ژ دەرڤەی هەرێمێ:
هەڤپەیمانیێن سیاسی یێن بەرفرەه كو فیدرالیێ وەك هەلبژاردەیەكا نشتیمانی بگرنە خۆ، پەیدا نەبوون، بەلكی داخوازكرنا وێ تنێ ل سەر نۆخبەیا سیاسی یا كوردی سنووردار بوو، كو ئەڤ چەندە بوویە ئەگەر ببیتە ئارمانجا هێرشێن سیاسی ل جیهاتی كو ببیتە بنەمایەك بۆ چاكسازیەكا دەستووری و كارگێری یا گشتگیر ل ئیراقێ.
دومـاهیك: (چـارەسـەری):
ئەزموونا ئیراقێ یا پشتی 2005ان نیشاددەت كو فیدرالی تنێ ب دەقنڤیسینێ د دەستووری دا بجه ناهێت، بەلكی پێدڤی ب ئیرادەیەكا سیاسی یا ڕاستگۆ، و شارەزاییەكا نوونەراتیا كاریگەر و پێكهاتەیەكێ سازی یێ ئێكگرتی یە. ژ دەستدانا هەژمارەكا دەستكەفتێن دەستووری ژ ئالیێ هەرێما كوردستانێ ڤە، نە تنێ د چارچووڤەیێ زێدەگاڤییا ناڤەندی ل بەغدا دهێتە تێگەهشتن، بەلكی هەروەسا د ڕۆناهییا بەلاڤبوونا نەبوونا ئێكرێزی و ئێگرتنا ناڤخۆیی یا كوردی و لاوازییا كاركرنا نوونەرێن وێ د پەرلەمانێ فیدرالی دا و نەبوونا ستراتیژییەكا دانوستاندنێ یا ئێكگرتی دا.
ژبەر هندێ، ڤەگەراندنا وان دەستكەفتان ژ ئالیەكێ ڤە پێدڤی ب دانوستاندنێن ژدل ل گەل حوكمەتا فیدرالی د چارچووڤەیێن دەستووری دا هەیە و ژ ئالیێ دی ڤە، پێدڤی ب ژنووڤە ئاڤاكرنا ڕێزا سیاسی یا كوردی ل سەر بنەمایێن لێكتێگەهشتنا نشتیمانی، و شارەزاییا نوونەراتیێ، و هەلوەستێ ئێكگرتی یە كو جارەكا دی بهایێ فیدرالیێ ڤەگەرینیت وەك پابەندیەكا دەستووری، نە وەك ئیمتیازەكا سیاسی كو بشێت بهێتە دانوستاندنكرن یان دەربازكرن.
* مامۆستایێ زانینگەهێ
