په‌یاما زه‌رده‌شتی چاره‌سه‌رییا قه‌یرانا جیهانێ
زه‌رده‌شت( 660 -583 پ. ز. )په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكیێ شه‌هید وه‌ك كانیاڤا ڕه‌وشتێ به‌رزێ مرۆڤایه‌تی ل سه‌رده‌مه‌كی وه‌ك دیارییه‌ك پێشكه‌شی شارستانیه‌تا مرۆڤان دبیتن، كو مرۆڤایه‌تی گه‌له‌ك پێدڤی ب هه‌بوونا وی بوو. جهێ داخێیه مرۆڤایه‌تی بگشتی و نه‌ژادێ ئاریایی بتایبه‌تی ئه‌ڤ په‌یامبه‌ره یێ ژبیركری و هه‌كه‌ر هنده‌ك زانا و فه‌یله‌سۆفێن مه‌زن یێن وه‌كی فریدریك نیچه‌ی سه‌رسۆڕمایێ فه‌لسه‌فه و ڕێباز و گوتن و كریارێن وییه جهێ حێبه‌تیبوونێ نینه، چنكو د ڕاستیدا پره‌نسیپ و بنه‌مایێن ئایینێ وی هند بهێز و كارتێكه‌رن كو هه‌تا نۆكه ژی شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی جاره‌ك دیتر ل وان بنه‌ما و پره‌نسیپان بزڤڕیتن دێ گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی بێی دوو دلی و گۆمان ڕیشه‌كێش و چاره‌سه‌ر بن. ڤی په‌یامبه‌رێ شه‌هید و مه‌زن و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكی و كه‌لتوَری و ئابووری و فه‌رهه‌نگی، و فه‌یله‌سۆفێ هشیار و دلسۆزێ مرۆڤایه‌تیێ ل وێ قۆناغا تاری، د ناڤ شارستانیه‌ت و نه‌ژاده‌كی دا سه‌رێ خوه هه‌لدا و په‌روه‌رده دبیتن و پێدگه‌هیتن، كو د ناڤ خه‌لك و كه‌لتوَرێن دیتر دا ” خه‌لكێ نان ب گۆهان دخوارن ” و د گۆپیتكا پاشكه‌فتنێ دا بوون. ڤی فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن د سێ ڕسته و گوتنێن ساده دا په‌یاما پیرۆزا خوه گه‌هانده مرۆڤایه‌تیێ و د وێ باوه‌رێ دا بوو كو سه‌رفیرازی و به‌خته‌وه‌ری و سه‌ركه‌فتنا تاكی و جڤاكێ و وه‌لات و شارستانیه‌تان د ڤان سێ ڕسته‌یێن فه‌لسه‌فی دا مسۆگه‌ر دبیتن:” هزرا باش، ئاخفتنا باش و كریارا باش “. ئه‌ڤ فه‌یله‌سۆفه د هندێ گه‌هشتبوو كو چ تشته‌كێ هندی خرابیێ زیان نه‌گه‌هاندینه مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ و به‌رۆڤاژی هیچ تشته‌ك ژی هندی قه‌نجیێ مفای ناگه‌هینیته مرۆڤایه‌تیێ. ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ د وی كاودانێ ته‌ژی كه‌رب و كینه و خرابی و دوژمنایه‌تی دا ڕادبیتن ب ده‌ستپێكرن ب بزاڤه‌كا چاكسازی، و بنیاتێ ڕیفۆرمخوازیێ د جڤاكێ و كه‌لتوَر و ئایین و سیاسه‌ت و ژیانا مرۆڤایه‌تی دا دكه‌ته هێڤێنێ كار و بزاڤێن خوه و ڤێ چه‌ندێ بڤان سێ گۆتنێن ساده‌یێ كو بنیاتێ هه‌موو چاكسازی و ئاڤاكرنا جڤاكی ل سه‌ر بنه‌مایێ وان دهێنه ده‌یناندن، و د گوهێن تاكێ ئاریایی دا دچرپینیتن و دبێژیتن، دا بڤی ڕه‌نگی نیشان بده‌تن و بسه‌لمینیتن كو بدرێژاهییا دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ هیچ تشته‌كی هندی ” پیسبوونا سایكۆلۆژی “(التلوپ النفسی) زیان نه‌گه‌هاندینه كاروانێ ژیانا وی و هیچ تشته‌كی ژی هند گۆرزێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نه‌داینه. هه‌تا كو ده‌یناندنا هنده‌ك كارێن وه‌كی پێنج نڤێژان ل قۆناغه‌كا وه‌سا زووی و پێشی پترتر ژ هه‌فت سه‌د سالان به‌ری ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ ژی هه‌ر بۆ پاراستنا مرۆڤان بوویه ژ ئاگرێ پیسبوونا سایكۆلۆژی.
وی دزانی چ هنگی و چ نۆكه و چ ئایینده‌ی، دلپیسی، دلڕه‌شی، توَندڕه‌وی، ده‌مارگیری، نه‌ڤیان، دلڕه‌قی، زۆرداری و سته‌م، چاڤتاریبوون، زێده‌خوازی و زێده‌گاڤی، كه‌رب و كینه، و تۆلڤه‌كرن و. .. هتد، و هزاران ساخله‌تێن پیسێن ژ ڤی جوری ئه‌گه‌رێن مه‌زنترین و دژوارترین ئاریشه و جه‌نگ و نه‌خوه‌شی و ململانێ و كێشمه‌كێشێن مرۆڤایه‌تیێ بووینه. هه‌ر ڤان ساخله‌تێن خراب و كۆژه‌ك و پیس ڕێك ل به‌ر مرۆڤان به‌رزه‌كرینه و چاڤ لێ تاری كرینه و به‌رداینه گیانێ هه‌ڤدوو و سه‌را ( مالێ دونیانیێ ) ل هه‌ڤ كرینه دوژمن. زه‌رده‌شتێ شه‌هید دزانیتن ب جێبجێكرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده و بسانه‌هی مرۆڤایه‌تی دشێتن بسه‌ر مه‌زنترین ئاریشه و ئاسته‌نگێن خوه دا زال ببیتن. هه‌كه‌ر شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نۆكه ژی دگه‌لدا بیتن، ل خوه بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر بنیاتێ خوه ل سه‌ر ڤان ڕێنماییان ئاڤا بكه‌تن هێشتان نه‌دره‌نگه چنكو ” زه‌ره‌ر له نیوه‌شت بگه‌ڕێتن هێشتان زووه و باشه “. جهی َداخێیه ڕێنمایی و گوتارێن دیترێن ئایینێ كه‌ڤنارێ زه‌رده‌شتی ل سه‌ر ده‌ستێ داگیركه‌رێن كوردستانێ و وه‌لاتێن ئاریاییان هاتنه سۆتن و ژناڤچوون هه‌كه‌ر نه ئه‌ڤرۆكه ئه‌و فه‌رمووده دابنه هێڤێنێ گه‌له‌ك زانیاری و زانست و ده‌ستكه‌فت و داهینانان بۆ جیهانیان، لێ دیسانێ ژی نۆكه ژی مرۆڤایه‌تی دشێتن بڕێكا پیاده‌كرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن سیاسی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، جڤاكی، په‌روه‌رده‌یی، ئابووری یێن خوه بسانه‌هی چاره‌سه‌ربكه‌تن، چونكی په‌یاما زه‌رده‌شتێ پێغه‌مبه‌ر، وه‌ك كه‌ڤنترین ڕیفۆرمخواز، مه‌زنترین و ژێهاتی ترین بزاڤه بۆ هه‌ر چاكسازییه‌كا مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ت بخوازیتن ل سه‌ر ئاستێ ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ئه‌نجام بده‌تن، چنكو ئه‌ڤ ئایینه ژ هه‌ر جۆره خوه سه‌پاندن و توَندڕه‌وی و ده‌مارگیری و گرژی و خوه بلندزانینێ و گه‌له‌ك ساخله‌تێن پیسكه‌رێن سایكۆلۆژی دووره و تنێ كه‌سه‌ك دشێتن چاكساز و ڕیفۆرمخواز بیتن كو ژ ساخله‌تێن پیسكه‌رێن ده‌روونی هاتبیته پاقژكرن و شویشتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ
