پێداچوونه‌ك بۆ هه‌لبژارتنێن گشتی یێن په‌رله‌مانێ توركیا
باكورێ كوردستانێ مه‌زنترین پارچه‌یا كوردستانا مه‌زنه لـ ده‌مێ دابه‌شكرنێ بـ به‌ر وه‌لاتێ توركیا كه‌فتی و نوكه د سنوره‌كێ سیاسی دا دگه‌ل توركیایه و رێژه‌یه‌كا مه‌زن یا كوردان لێ دژین و توركیا دهێته هژمارتن ئێك ژ وه‌لاتێن گه‌له‌ك گرنگ و ئه‌ڤرۆ لـ ده‌ڤه‌رێ ژماره‌یه د هاوكێشه‌یێن سیاسی دا و هزر بۆ دهێته‌كرن و ژبه‌ر هندێ ئه‌ڤرۆ پرانیا وه‌لاتان چاڤ لـ هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانێ توركیانه ژبلی ئه‌و خه‌لكێ د چارچوڤێ سنورێ توركیا دا دژیت وه‌كی هاولاتیێن توركی و كورد ژی ئێك ژ پێكهاته‌یێن ئه‌ڤی جڤاكی نه.
چه‌ند كورسی و بازنه و ده‌نگده‌رن؟
هه‌لبژارتنێن گشتی یێن خۆلا 25ـێ یا په‌رله‌مانێ توركیا دێ ل 7 حوزیرانا 2015ـێ هێنه ئه‌نجامدان و د ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان دا 56. 632. 889 ده‌نگده‌ر پشكدارن، كو 53. 765. 231 ده‌نگده‌ر دێ ل ناڤخۆیا توركیا ده‌نگی ده‌ن و 2. 867. 658 ده‌نگده‌ر دێ ژده‌رڤه‌ی توركیا پشكداری هه‌لبژارتنان بن، و د ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان دا دێ 20 لایه‌نێن سیاسی د گه‌ل 165 كاندیدێن سه‌ربه‌خۆ یێن نه گرێدایی چ لایه‌نێن سیاسی هه‌ڤركیێ ل سه‌ر بده‌ستڤه‌ئینانا 550 كورسیێن په‌رله‌مانێ توركیا بۆ ماوه‌یێ چوار سالێن داهاتی دكه‌ن، و توركیا هاتیه دابه‌شكرن بۆ سه‌ر 85 بازنه‌یێن هه‌لبژارتنان، و هه‌ر حزبه‌كا شیا 276 كورسیێن په‌رله‌مانی ب ده‌ستخۆڤه ئینان دشێت بتنێ حكومه‌تا توركیا پێك بینیت.
بۆچی كورد پشكداری ئه‌ڤان هه‌لبژارتنانن؟
لایه‌نێن سیاسی یێن كوردی ل توركیا دیار دكه‌ن كو ره‌وشا سیاسی و چاندی یا كوران ل توركیا نه ل ئاستێ پێدڤی یه، و پشكداریكرنا كوردان د هه‌لبژارتنێن گشتی یێن په‌رله‌مانێ توركیا گه‌له‌ك دگرنگن بۆ كوردێن باكور ژبه‌ركو ئه‌ڤرۆ ل توركیا و هه‌می جیهانێ گه‌له‌ك جاران سه‌ره‌ده‌ری ل دویف رێژه‌یێن ده‌نگان دگه‌ل كێشه‌یا كوردی دهێته‌كرن، ژبه‌ر هندێ د چارچوڤه‌یێ 20 لایه‌نێن سیاسی دا یێن ل هه‌لبژارتنان د پشكدار لایه‌نێن سیاسی یێن كوردی هه‌نه و د ناڤ كاندیدێن سه‌ربه‌خۆ دا ژی كاندیدێن كورد هه‌نه و دیسان گرنگیا كوردان یا هه‌ره مه‌زن ئه‌وه بشێن مه‌رجێ برنا رێژه‌یا 10% ژ ده‌نگێن ده‌نگده‌ران ببن دا بشێن ئه‌ندام هه‌بن د ناڤ په‌رله‌مانی دا و ئه‌گه‌ر نه‌برن ل ئه‌وی ده‌می دێ په‌رله‌مانێ توركیا مینته بێ نووینه‌رێن كورد.
كی نه ل توركیا بهێز و هه‌ڤركیا برنا كورسیێن په‌رله‌مانی دكه‌ن؟
هه‌ڤركی سه‌ره‌كی بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا كورسیێن په‌رله‌مانی ل توركیا یا بهێزه و (AKP) پارتیا داد و گه‌شه‌پێدان یا ده‌ستهه‌لاتدارا نوكه ل توركیا كو سه‌ركێشیا وێ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌روغان دكه‌تن كو هژمارا هه‌ره زۆرا كورسیێن په‌رله‌مانی یێن ئه‌ڤێ خۆلێ یێن وان بووینه و نوكه ژی پارتیه‌كا بهێزه د هه‌ڤركیێ دا، و هه‌ر دیسان (CHP) پارتیا گه‌ل یا كۆماری یا ل سه‌ر پره‌سنسیپ و رێبازا ئه‌تاتوركی دچیت و دیسان (MHP) پارتیا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا یا توركی یێ هه‌ڤركیه‌كا دژوار دكه‌ن و لایه‌نێن كوردی ژی (HDP) پارتیا دیموكراتیا گه‌لان یا هه‌ڤركیێ دكه‌تن بۆ و كار دكه‌تن بۆ تێپه‌راندنا رێژه‌یا 10% بۆ شكاندنا ئه‌وی مه‌رجی و ده‌رباسبوونا كاندیدێن وان بۆ و ب ده‌ستڤه‌ئینانا چه‌ندین كوردسیێن په‌رله‌مانی، ژبلی هه‌ڤركێن سه‌ره‌كی پارتیا ئه‌نادولی یا توركی (Anadolu Partisi) و پارتیا رێكا راست (DYP) و پارتیا گه‌ل و دادی (MiLAD) و پارتیا گه‌ل (MiLLet) و پارتیا سعاده‌ت (SAADET) و پارتیا دیموكراتی یا چه‌پ (DSP) و پارتیا نیشتیمان (YURT-P) و پارتیا مه‌ركه‌ز (MERKEZ PARTi) و پارتیا دیموكراتی (DP) و پارتیا وه‌لات (VATAN PARTiSi) پارتیا توركیا یا سه‌ربه‌خۆ (BTP) و پارتیا شیوعی (KOMÜNiST PARTi) و پارتیا خولاسا گه‌ل (HKP) و پارتیا گه‌ره‌نتیا جڤاكی و چاكسازی و گه‌شه‌پێدانێ (TÜRK PARTi) و پارتیا لیبرالی یا دیموكراتی (LDP) و د گه‌ل 160 كه‌سانێن سیاسی یێن سه‌ربه‌خۆ پشكدارن د هه‌ڤركیا هه‌لبژارتنێن گشتی یێن په‌رله‌مانێ توركیا دا.
بۆچی هنده‌ك لایه‌نێن سیاسی ژ AKP دترسن؟
هنده‌ك لایه‌نێن سیاسی مه‌ترسی هه‌یه كو ئه‌گه‌ر AKP حزبا ئه‌ردوغانی یا نوكه ده‌ستهه‌لاتدار شیا ل ئه‌ڤێ گه‌را هه‌لبژارتنین گشتی ده‌نگێن باش بده‌ستخۆڤه بینیت دێ ل داهاتی پێنگاڤا گوهورینا ده‌ستوری توركیا هاڤێژیت و دێ ده‌ست ب گوهورینێن سیاسی و ده‌ستوری كه‌تن ب تایبه‌ت گوهورینا سیسته‌مێ كۆمارا توركیا ژ په‌رله‌مانی بۆ سه‌رۆكایه‌تی یان نیمچه سه‌رۆكایه‌تیێ، ئه‌ڤه ژی ئه‌گه‌رAKP شیا 330 كورسیێن په‌رله‌مانی بده‌ستخۆڤه بینیت كو دبنه 5/3 یا ده‌نگێن په‌رله‌مانێ توركیا دشێن پشنیارێن راستڤه‌كرن و گوهورینێن ده‌ستوری بێ ئوپوزسیون بكه‌ن و بئێخسته به‌ر راپرسیێ، به‌لێ هه‌ر لایه‌نێ شیا 376 كورسیێن په‌رله‌مانی ب ده‌ستخۆڤه بینیت ل ئه‌وی ده‌می دشێن راستڤه‌كرن و گوهورینێن ده‌ستوری بكه‌ن بێ كو بچنه راپرسیێ، یا زانایه ژی كو ل هه‌لبژارتنێن بوری یێن 12 حوزیرانا 2011ـێ AKP وه‌كی ئێكه‌م پارتی ل توركیا شیا بوو ژ سه‌رجه‌مێ 550 كورسیێن په‌رله‌مانی 327 كورسیان كو دبنه رێژه‌یا 59. 4% ژ ده‌نگێن توركیا ب ده‌ستخۆڤه بینیت.
مه‌رجێ 10% بۆ چوونا ناڤ په‌رله‌مانێ توركیا؟
هه‌ر پارتیه‌كا زێده‌تر ژ 10% ده‌نگێن ده‌نگده‌ران نه‌ئینیت مافێ چوونا ناڤ په‌رله‌مانی نامینیت، و ده‌رباسكرنا رێژه‌یا 10% بۆ HDP وه‌كی پارتیه‌كا كوردی یا گرنگه دا كو كاندیدێن وان ببنه ئه‌ندام د ناڤ په‌رله‌مانێ توركیا دا، و ئه‌ڤ مه‌رجه ل دویف یاسایا هه‌لبژارتنان بۆ هه‌لبژارتنا ئێكه‌م خۆلا په‌رله‌مانێ كوردستانا باشور ل 19-5-1992ـێ هه‌بوو كو هه‌ر لایه‌نه‌كێ سیاسی یێن نه‌شێت 7% ژ ده‌نگێن خه‌لكی ب ده‌ستڤه بینیت پشكدار په‌رله‌مانی نابیت، به‌لێ چونكی دگه‌ل بنه‌مایێن دیمۆكراسیه‌تێ و مافێن كه‌م نه‌ته‌وه‌یان ناگونجیت ولایه‌نێن كێم ده‌نگ نه‌شێن بگه‌هنه په‌رله‌مانی و زۆری لێ دهێته‌كرن و ئه‌ڤ مه‌رجه ل خۆلێن ب دویف دا یێن په‌رله‌مانێ كوردستانێ هاته راكرن. بۆچی كورد لـ توركیا ژ 10% گه‌له‌ك پترن و ژ ده‌ستڤه‌ئینانا 10% دترسن؟ دبیت هنده‌ك كه‌سایه‌تیێن سیاسی ئه‌ڤێ چه‌ندێ د كه‌نه د چارچوڤێ پروپاكندا هه‌لبژارتنان دا و زێده‌كرنا ده‌نگێن HDP ب ئه‌ڤێ رێكێ و پشكداریكرنا رێژه‌یه‌كا زۆرتر یا كوردان دهه‌لبژارتنان دا، به‌لێ د راستی دا ئه‌ڤ مه‌رجه بوویه گرێ و مه‌ترسی ل سه‌ر كوردان د په‌رله‌مانێ توركیا دا، هه‌ر چه‌نده هه‌لبژارتنێن گشتی یێن په‌رله‌مانی و یێن سه‌رۆكایه‌تیا كۆماریا توركیا جوداهی دگه‌ل ئێك هه‌نه، به‌لێ نوكه پیڤه‌رن بۆ لێك نێزیكا ده‌نگان ل هه‌لبژارتنێن نوكه چونكی ئه‌ڤه ئێك سال ب سه‌ر دا ده‌رباس بوو كو ل 10 حوزیرانا 2014 ـێ هاتبوون ئه‌نجام دان و ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیا توركیا و AKP حزبا داد و گه‌شه‌پێدان ب كاندیدێ خۆ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوغان شیا ب رێژه‌یا 51. 79٪ ده‌نگێن ده‌نگده‌رێن توركیا ب ده‌ستخۆڤه بینن و ئه‌كمه‌له‌دین ئیحسان ئوغلو كاندیدێ حزبا گه‌ل یا كۆماری و حزبا بزاڤا نه‌ته‌وه‌ی دگه‌ل هه‌ڤپه‌یمانا 13 لایه‌نێن سیاسی یێن ئوپوزسیونێ بوو شیا ل رێزا دووێ بهێت ب رێژه‌یا 38. 44% ژ ده‌نگێن ده‌نگده‌رێن توركیا، و حزبا دیموكراتیا گه‌لانHDP ب هه‌ڤپه‌یمانی دگه‌ل 8 پارتیێن چه‌پ ب كاندیدێ خۆ سه‌لاحه‌ددین ده‌میرتاشی شیان بگه‌هینه 9. 77% بده‌ستخۆڤه بینن، و ئه‌ڤه ئه‌نجامه ل ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان زه‌نگه‌كا ب مه‌ترسی یه بۆ كوردان و سه‌ره‌رایی هندێ كو ده‌نگده‌رێن كورد گه‌له‌ك ژ 10% د پترن ل باكوردێ كوردستانێ، به‌لێ جوداهیێن مه‌زن دگه‌ل باشورێ كوردستانێ هه‌نه و چونكی ل هه‌می هه‌لبژارتنێن گشتی یێن ل باشورێ كوردستانێ هاتینه ئه‌نجامدان چ پارتی و لایه‌نێن سیاسی یێن عه‌ره‌بی و عیراقی ژ ده‌رڤه‌ی ده‌نگێن ئاواران ل كوردستانێ نه‌شیاینه 1% ژ ده‌نگێن خه‌لكێ كورد ب ده‌ستڤه بینن، به‌لێ ل باكورێ كوردستانێ ب ئه‌ڤی ره‌نگی نینه به‌لو گه‌له‌ك پارتیێن توركی بۆ نموونه AKP یا ئه‌ردوغانی هه‌ڤركه‌كا بهێزه بۆ كوردان به‌لێ گه‌له‌ك كاندید د ناڤ دا كورد هه‌نه و دیسان ب ده‌نگێن كوردان ده‌ردچن و دگه‌هنه په‌رله‌مانی و دیسان گه‌له‌ك ژ كوردێن باكور ده‌نگێن خۆ ب پارتیێن توركان دده‌ن. چ یا پێدڤی بوو ل باكورێ كوردستانێ هاتبایه‌كرن؟ پێدڤی بوو لایه‌نێن سیاسی یێن كوردی ل باكورێ كوردستانێ هه‌ڤپه‌یمانیه‌كا كوردی دروست كربایه و د چارچوڤێ وێ دا كاندید هه‌بان و لیسته‌یه‌كا هه‌ڤپشك دروستكربایه ژبه‌ركو ئه‌ڤرۆ پێدڤی یه‌كا ئه‌ڤێ قوناغێ بوویه ل توركیا بۆ هندێ شیابان ب ساناهی ئه‌ڤێ گرێبه‌ستا 10% بشكێنن و دیسان رێژه‌یه‌كا باش یا كورسیێن په‌رله‌مانێ توركیا مسوگه‌ر بكه‌ن، وه‌كی هه‌ڤپه‌یمانا كوردستانی ل هه‌لبژارتنێن 2009 بۆ په‌رله‌مانێ عیراقێ هه‌رچه‌نده ل باژێرێن كوردی یێن باشورێ كوردستانێ ژ بلی كاندیدێن كورد كاندیدێن چ لایه‌نێن دی یێن سیاسی و عه‌ره‌بی ده‌رناكه‌ڤن ل پارێزگه‌هێن هه‌ڤپشك نه‌بن و ل ئه‌وان ده‌ڤه‌ران ژی لیسته‌یێن هه‌ڤپشك هه‌بووینه.
