پێدڤیا تیۆرا سالۆخه‌تێ بۆ ڤێ قووناغێ
ده‌سپێكا سه‌دێ بیستێ سه‌رده‌مێ سه‌رخوه‌بوونا هه‌می لقێن زانستی بوویه ژ فه‌لسه‌فێ و هه‌ر ئێك ژ ڤان زانستان پێكول كرن تیۆر و بنه‌ما و میكانیزمێن خوه بدانیت، بێگومان زمان ژ ڤێ چه‌ندێ بێ بار نه‌بوویه، به‌لكو زانستێ زمانی ڤه‌رێژا بزاڤه‌كا خورت و درێژ بوویه، كو رهورووشالێن وێ ڤه دزڤرنه‌ڤه سه‌رده‌مێ یۆنانان و ڤێ دا وه‌ره خار هه‌تا سه‌دێ هه‌ڤدێ، به‌لێ ئه‌و بزاڤا ل سه‌دێن هه‌ژده و نۆزدێ كاریگه‌ریه‌كا ئێكجار زۆرتر هه‌بوو بۆ سه‌رهلدانا ڤی زانستی.
ناڤوده‌نگترین زانایێن ڤی واری (فردیناند دی سوسێر)بوویه، خودانێ پرتووكا (چه‌ند وانه ژ زانستێ زمانڤانیا گشتی)، ئه‌ڤ پرتووكه یا پێكهاتیه ژ كۆمه‌له‌كا وانه‌یان ل سه‌ر بابه‌تێ زانستێ زمانڤانیا گشتی، كو هه‌ر دو شاكردێن وی (چارلس بالی و ئه‌لبرت سیكاهی) پشتی مرنا وی یێن كۆمكرین و كرینه ئێك پرتووك و چاپا ئێكێ ژ وێ پرتووكێ ل سالا (1916) به‌لاڤكریه و چاپا دووێ ل سالا (1992) به‌لاڤبوو(1).
ل ڤێره ئه‌و هزروبیرێن د ڤێ پرتووكێ دا هاتنه نیاسین بناڤێ (تیورا وه‌سفی) بووینه، د ڤێ تیۆرێ دا (دی سوسێر)ی دیاركر كو زمان دیارده‌كا كۆمه‌لاتی یه مرۆڤ دشێت لێكۆلینێ ل سه‌ر بكه‌ت لێكۆلینه‌كا زانستیانه، ئه‌ڤ ئارمانجه دهێته بده‌ستڤه‌ئینان، ده‌مێ كو ڤه‌كۆله‌ر ب سه‌ربه‌خوه‌یی ڤه‌كۆلینێ ل زمانه‌كی دكه‌ت دوور ژ ئاورویێن خوه یێن كته‌كته و ل دووڤ بۆچوونێن خوه یێن تاكه‌كه‌سی(2).
زانایێ (دی سوسێر)ی هه‌ر وه‌كو زانایێ كۆمه‌لاتی (دۆركایم)ی دیاردێن جڤاكی كرنه بنگه‌ه و بنیات بۆ ڤه‌كولینێن زانستی د زانستێ كومه‌لاتی دا، (دی سوسێر)ی ژی ڤیایه ڤه‌كۆلینێن زمانڤانی بكه‌ته كاره‌كێ زانستیانه، ژ بۆ ڤێ چه‌ندێ (سوسێر)ی مفا ژ هزرا (دوركایم)ی وه‌رگرت، كه‌واته زمان ل ده‌ڤ (سوسێر)ی مینا كۆمه‌لاتی لێهات و هه‌كه زمان دیارده‌كا كۆمه‌لاتی بیت دڤێت ڤه‌كۆلینا وێ ژی مینا ڤه‌كۆلینان دیاردێن جڤاكی بیت و ژ بنه‌مایێن هه‌ره سه‌ره‌كی كو د ڤێ تیۆرێ دا هاتین ئه‌ڤه‌نه:
1- زمان و ئاخفتن.
2- ڤه‌كۆلینێن زمانی یێن ئاسۆیی و ستوونی.
2- په‌یوه‌ندیا خوه‌بخویی د ناڤبه‌را نیشانكار و نیشانبووكراوان (دال و مدلول) دا.
4- بنیاتێ هه‌ڤبه‌ریا زمانی.
5- هاتنا ئاخفتنێ ل پێش نڤێسینێ.
– زمان و ئاخفتن:
ئه‌ڤ بنه‌مایه گرنگترین بنه‌مایه د ڤێ تیۆرێ دا و ب ڤی ره‌نگی هاتیه پێناسه‌كرن، زمان: یاسا و دستوورن د مێشكێ مرۆڤی دا هاتینه هه‌لگرتن و پاراستن. ئاخفتن: پراكتیكرنا وان وان یاسا و دستوورانه ژ لایێ تا كه‌كه‌سی ڤه (3). كه‌واته جۆره په‌یوه‌ندیه‌ك د ناڤبه‌را وان دا هه‌یه، به‌لێ ئه‌ڤ په‌یوه‌ندیه ئه‌وه كو كه‌ره‌ستێ هه‌ردووان (ده‌نگ)ـه.
ـ ڤه‌كۆلینێن زمانی یێن ئاسوویی و ستوونی:
ده‌مێ ڤه‌كۆلین ل سه‌ر زمانه‌كی دهێته‌كرن پێدڤیه ئه‌ڤ هه‌ردو خاله ل پێشچاڤ بهێنه وه‌رگرتن، هه‌ڤده‌می: ڤه‌كۆلینا زمانه‌كێ دیاركری یه د سه‌رده‌مه‌كێ دیاركری دا. ب دووڤ ئێك هاتن: ڤه‌كۆلینا زمانه‌كێ دیاركری یه د چه‌ند قووناغێن مێژوویی دا كو ل دووڤ ئێك دا دهێن (4). كه‌واته زانستیبوونا ڤه‌كۆلینێ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دراوه‌ستیت كو ئه‌ڤ خاله نه‌هێنه فه‌رامووشكرن.
ـ په‌یوه‌ندیا خوبخوه‌یی د ناڤبه‌را نیشانكار و نیشانبووكران (دال و مدلول) دا:
هه‌ر تشته‌كێ به‌رجسته‌یی یان نه‌به‌ر جسته‌یی ناڤه‌كێ هه‌ی و ئه‌وی تشتی هه‌بوونه‌كا هه‌ی چ ب شێوێ به‌رجسته‌یی بیت یان نه‌به‌رجسته‌یی بیت نیشانكار (الدال): وێنێ ده‌نگی یه. نیشانبووكراو (المدلول): تێگه‌هێ وێنێ ده‌نگی یه. به‌لێ تشتێ بالكێش ل ڤێره ئه‌وه كو چ په‌یوه‌ندیه‌كا لۆژیكی و مێشكی و دروست د ناڤبه‌را دانانا ناڤی ل سه‌ر تشتی نینه، بۆ نموونه ده‌مێ ئه‌م ناڤێ (دار) ددانینه سه‌ر دارێ چ په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را دار و ناڤێ دارێ دا نینه و ئه‌م نزانین بۆچی كوردان ناڤێ دارێ دانایه سه‌ر دارێ، له‌ورا ئه‌م دبێژین په‌یوه‌ندیا د ناڤبه‌را نیشانكار و نیشانبووكران (دال ومدلول) دا په‌یوه‌ندیا خوه‌بخوه‌یی یه و ده‌مێ ئه‌م كورد دبێژین (گول) چ په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را وێنێ ده‌نگێن په‌یڤا (گول) و تێگه‌هێ په‌یڤا (گول) دا نینن و چ په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را وێنێ ده‌نگێن په‌یڤا (دار) و تێگه‌هێ په‌یڤا (دار) دا نینن (5).
ـ بنیاتێ به‌رامبه‌ری د زمانی دا:
مه گۆت چ په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را په‌یڤا گول و تێگه‌هێ وێ دا نینه، به‌لێ د سیمۆلۆژیایێ دا ده‌مێ عه‌ره‌ب دبێژن “الانسان”، په‌یوه‌ندی د ناڤبه‌را وێنێ ده‌نگی یێ په‌یڤا “الانسان” و تێگه‌هێ وێ دا “نسیان” هه‌یه ، ئانكو ژبیركرنه و سالوخه‌ته‌كێ مرۆڤی بوویه تێگه‌ه و بوویه وێنێ ده‌نگی، كه‌واته بوویه “په‌یڤ” (6).
ـ هاتنا ئاخفتنێ ل پێش نڤێسینێ:
ئاخفتن باشترین رێكه بۆ دیاركرنا هزران به‌روڤاژی نڤێسینێ یه، كو نڤێسین وێ هه‌می هزرا مرۆڤی دیار ناكه‌ت و هنده‌ك ژ هزرێ دبیته قوربانی، ل ده‌مێ پرۆسێسا نڤێسینێ دا (7). هه‌ر چه‌نده نڤێسینێ چ په‌یوه‌ندی ب سیسته‌مێ ناڤخوه‌یی یێ زمانی ڤه نینه، به‌لێ دهێته بكارئینان ژ بۆ نواندنا زمانی و ده‌ربرینێ ژێ و نابیت بهێته فه‌رامووشكرن، به‌لێ دڤێت باشی و خرابیێن وێ بهێنه دیاركرن (8).
ئه‌م دشێن بێژین كو ب شێوه‌یه‌كێ زه‌ق ئه‌ڤ بنه‌مایه د ناڤ ڤه‌كۆلینێن ئه‌ده‌بیدا رۆله‌كێ مه‌زن و زانستی گێرایه، ب تایبه‌ت ژ لایێ ڤه‌كۆله‌رێن شێوازگه‌رییێ ڤه، ئه‌ڤ بنه‌مایه بووینه هێلێن سه‌ره‌كی نه‌خاسمه هزرا ئاسۆیی و ستوونی بوویه گرنگترین خالا ده‌ستپێكرنا ڤه‌كۆلینێ، كو ڤه‌كۆلین به‌رده‌وام ل سه‌ر ئاڤا دبیت و ب شێوه‌كێ زانستی و ل دووڤ بنه‌مایێن رێبازا شێوازگه‌ریێ ئه‌نجام بده‌ستڤه‌دهێن ل ده‌ڤ مه ئه‌ڤ رێبازه یا نووی یه و كۆمه‌كا كێما ڤه‌كۆلینان ل سه‌ر هاتیه كرن، به‌لێ ل ده‌ڤ رۆژئاڤای زۆرا پێشكه‌فتیه و گه‌هه‌شتینه ئاسته‌كێ گه‌له‌ك به‌رز(9).
ئه‌نجام:
تیۆرا وه‌سفی چاره‌سه‌ریا گه‌له‌ك ئاریشان دكه‌ن ن كو رێزمانا دێرین جه‌ساره‌ت نه‌دكر خوه تێكهه‌ل بكه‌ت، تیۆرا وه‌سفی رابوو ب زانستیكرنا ڤه‌كۆلینێن زمانی ب مفا وه‌رگرتن ژ هزرێن زانایێ كۆمه‌لاتی (دوركایم)ی، تیورا وه‌سفی هاتیه ناڤكرن ب ڤی ناڤی، چونكو رادبیت ب وه‌سفكرنا بچووكترین یه‌كا زمانی كو (ده‌نگه) هه‌تا كو مه‌زنترین یه‌كا زمانی و د ڤه‌كۆلینێتن ئه‌ده‌بی دا زۆر ره‌نگڤه‌دایه و پێشكه‌فتیه.
په‌راوێز: ـ
1- زمان و زمانڤانی: عه‌بدولوه‌هاب خالد، چاپا ئێكێ، چاپخانا هه‌وار، دهۆك، 2005، ل 27.
2- هه‌مان ژێده‌ر، ل 29.
3- بوس البنیویه: ـ (لیۆنارد جاكسۆن)، ترجمه: (پائر دیب)، منشورات وزاره الپقافیه فی جمهوریه العربیه السوریه، دمشق ، 2001 ،ص80.
4- هه‌مان ژێده‌ر ، ل 80.
5- هه‌مان ژێده‌ر ، ل84.
6- هه‌مان ژێده‌ر ، ل 84.
7- هه‌مان ژێده‌ر ، ل 91.
8 ـ علم اللغه العام : تألیف (فردیناند دی سوسیر)، ترجمه : دكتور یوئیل یوسف عزیز، جامعه الموصل ، عیراق ،1988 ، ص42.
9- كێش وریتم له‌شیعری فلكلۆری كوردی دا :د. محه‌مه‌د به‌كر، چاپی یه‌كه‌م،
چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده، هه‌ولێر ،2004.
