پێزانینێن بالكێش د پرتووكا هەوالگێرییا ئیراقێ دا
پ.د.عەبدولفەتاح عەلی بۆتانی
كوردیكرن: محسن عەبدلڕەحمان
هەوالگێری دامەزراوەكا حكومییە، كارێ وی كومكرنا پێزانینان و شیكاركرنا وانە بۆ لایەنێن سیاسی و بریاردەر، بۆ پاراستنا ئاساییشا نەتەوەیی یا دەولەتێ، ئەو ب ئەركێ بەرەڤانی و هێرشكرنێ یا پەیوەندیدارە، هەروەسا ئێكە ژ ئامرازێن بجهئینانا قانونێ و سەپاندنا شكۆمەندییا دەولەتێ ل ناڤخۆ و دەرڤە.
تا سالا ١٩٦٨ ئیراقێ دەزگەهەكێ هەوالگێری نەبوو، هەمی كاروبارێن دەرەكی گرێدای هەوالگێرییا لەشكریبوون، ل سالا ١٩٦٤ سەدام حسێنی شانەیەكا ئاساییشێ – ئەمنی – بناڤێ (دەزگەهێ حەنین) د ناڤ پارتا بەعسدا و ئەوی ب خۆ برێڤەدبر، پتریا ئەندامین وێ ژ زڕتەكان – اشقیا‌و – بوو، ژ وانا (ناظم طزار، سمير الشيخلي، فاضل البراك، برزان التكريتي، جبار و ستار كوردي).
تاكو بەعسییا ب كودەتایا ١٧ب تیرمەها ١٩٦٨ێ دەست سەر دەستهەلاتێدا، كارێ (حەنین) یێ بەردەوامبوو، ئینا پاشی ناڤێ وێ بۆ نڤێسینگەها پەیوەندیێن گشتی (مكتب العلاقات العامە) هاتە گۆهاڕتن و هەر ب سەرۆكاتییا سەدامی ب خۆ و د دویڤدا سەعدون شاكری.
ل ٩ی ئیلونا ١٩٧٥ێ سەرۆكاتییا هەوالگێرییا گشتی هات پێكئینان و یا گرێدای جڤاتا سەركردایەتییا شۆرەشێ بوو، ل سالا ١٩٨٣ێ ناڤی وێ بۆ دەزگەهێ هەوالگێری هاتە گوهۆڕین و سەرتیب روكن (لوا‌و ركن) هیشام سەباح الفخری وەكو ئێكەم رێڤەبەرێ دەزگەهێ هەوالگێریێ هاتە دامەزراندن و، دەزگەهـ ب كەفتنا رژێما بەعس ل ٩/٤/٢٠٠٣ێ بدووماهی هات.
د ڤێ پەرتووكێدا (هەوالگێرییا ئیراقی ١٩٦٨ – ٢٠٠٣ دیوار و نهێنی)ێدا پێزانینێن هەرگرنگ هەنە، چنكو دانەرێ وێ (سالم الجمیلی)(١) یە، ئەو ئەفسەرەكێ مەزنێ هەوالگێریێیە و ئەوا د پەرتووكا ویدا هاتی، ئەو تێدا دیدەڤان و پشكدارە.
میكانیزما پۆلینكرنا دەولەتێن هەرێمی: دەزگەهێ هەوالگێریێ دەولەتێن هەڤسوی ئیراقێ بۆ سێ جۆران پۆلینكرن: دوژمن، هەڤڕك، دۆست. دەولەتێن دوژمن ئیسرائیل، ئیران…، هندی تركییە ئەو وەكو هەڤڕكا بەردەوامە بۆ ئیراقێ هاتییە پۆلینكرن و دشیاندایە هەر گاڤەكێ ببیتە دوژمن، ژبەر هەبوونا ئارێشەیان وێ دگەل ئیراقێ د لێكڤەكرنا ئاڤا دیجلە و فوراتی و هەژمونێن وێ یێن مێژوویی د باژێرێن مویسل و كەركووكێ دا، لەرا نابیت تركی رۆژەكێ ببیتە دەولەتەكا دۆست.
رێڤەبەرییا چالاكیێن دوژمنكارانە: ل هەشتێیان ژ چەرخێ بۆری هاتە پێكئینان و كارێ وێ دویڤچوونا ئۆپۆزسیۆنا ئیراقیبوو ل دەرڤە، رێڤەبەریێ هۆپەك بۆ چالاكیێن كوردان و ب تایبەت چالاكیێن پارتی دیموكراتی كوردستان تەرخانكر.
ئیخوان لمسلمین و سەلەفی: ئیخوان لمسلمین و سەلەفییا ل ئیراقێ بشتەڤانی و بەخشنەدەك بەرفرەهـ ژ ئیرانێ وەردگرت، كو سالانە دگەهشتە (١٢) ملیون دۆلاران.
دەربارەی پەیوەندییا ئیخوان لمسلمین ب ئەورۆپاڤە: پترییا سەركردەیێن وان ل ئەورۆپا د نشتەجینە، ژ وانا (عصام العطار، ابراهيم الزيات، محمد طه صبري، عبدالحكيم صفريوي، محمد حنيش و صافي رمضان البنا نەڤیێ دامەزرێنەرێ كوما ئیخوان لمسلمین حسن بنا)ی، كو هژمارەك ژ وان هەلگرێن ناسنامەیێن ئەورۆپینە (بپ١٩٥).
دەربارەی پەیوەندییا ئیخوان لمسلمین ب بریتانیاڤە، د بپ٢٠٨ دا هاتییە» ئەو گەلەكا كەڤنە ڤەدگەڕیتە سەردەمێ جەمال عەبدلناسری، كو ئیخوانان پشتەڤانییا هەوالگێرییا بریتانی بدەستڤەئینا و پەنابەرییا سیاسی پێ بەخشی و پاراستن و پشتەڤانییا دارایی بۆ دابینكر، و بۆ تێكدانا رژێما جەمال عەبدلناسری ئەوا بوویە گەڤ ل سەر پەرژەوەندیێن بریتانی ل دەڤەرێ.
هەروەسا پترییا سەركرداتیێن ئیسلاما سیاسی ل بریتانیا و فرەنسا و سوێسرانە، ژ وانا راشد الغنوشی و ابو حمزە المسری، كو یێ داویێ ل بریتانییا یێ ئاكنجیبوو، پاشی بۆ ئەمریكا هاتە دەرئێخستن، كو سزایێ هەتاهەتایێ ل سەر هاتە سەپاندن، چنكو تیرۆرستەكێ كۆژەكە.
دگەل ڤێ هەمی ڤاڕێبوونێ د سەركردایەتیێن ئیخوان لمسلمین و بزاڤێن ئیسلامیدا، ئەوێن بریتانیا كرینە مەیدانا بۆ پێشوازی و بهێزكرنا رێكخستنێن تیرۆرستی، بریتانیا هێژ بنگەها سەرەكییە بۆ چالاكیێن وێ یێن سیاسی و دینیێن دژوار و تۆندرەو (بپ٢٠٧).
بزاڤا تیرۆركرنا دانیال میتیران: چنكو وێ پەیوەندیێن باش دگەل بزاڤا نەتەوەییا كورد دۆزا كوردی، لەورا هەوالگێرییا ئیراقێ هەولدا ل تیرمەها ١٩٩٢ێ تیرۆربكەت، دەمێ بڕیاردای سەرەدانا حەلەبچە بكەت، دەمێ بۆمپەك ب ترۆمبێلاوێڤە كری، لێ ئەو ب پەرجۆیەكێ – موعجیزە – ژ روودانی قورتالبوو، دەمی ب هەلكەفت لورییەك د ناڤبەرا وێ و بۆمپێدا بوری.
هەرێما كوردستانێ هۆكارێ هەرەشەیێ بۆ ئاساییشا نەتەوەیی: (بیرۆكەیا دامەزراندنا دەولەتا كوردی).
لژێر ڤی ناڤۆنیشانێ د(بپ٣٠١-٣٠٢)دا هاتییە، هەر ژ سالا ١٩٩١ێ هەرێم ژ كونترۆلا دەولەتێ دەركەفتییە و بوویە پەناگەهـ بۆ ئۆپۆزسیۆنا ئیراقی و هەوالگێرییا ئەمریكی، و هەرێم ل سالا ٢٠٠٢ێ بوویە جهەكێ هەرەشەكەر ل سەر ئاساییشا نەتەوەیی و قەوارەیێ دەولەتێ، ل هەوالگریێ گەنگەشە لدەربارەی هەلوەستێ ژ هەرێمی هاتییەكرن، تایبەت ئەگەر (داگیركرنا) ئەمریكی بۆ ئیراقێ روودا. و پێشنیارەك هاتییەدان ئەوژی ئیراق دانپێدانێ ب هەرێمێ د سنۆرێ كارگێریێ هینگێدا وەكو دەولەتەكا سەربەخۆ بكەت، دا كوردان بێخیتە پێش ئیران و تركی، لێ پتریا ئامادەبوویان هزر رەتكرن و گۆتن ئەو لێكڤەكرنا ئیراقێیە.
دانەر د شرۆڤەیا خۆدا ل سەر بابەتی زێدەدكەت: پاشی دیاربوو كە سەرۆك سەدام حسێنی د روونشتنەكا تایبەتدا دگەل ژمارەكا ئەندامین سەركردایەتیێ ل سالا ١٩٩٩ێ گۆتییە: نابیت ئەم گەلێ خۆیێ كورد نەچاربكەین ب خۆرتی لگەل مە بژین، ئەگەر جودابوون بڤێت، چ زیان نینە ئەم سەرخۆبوونێ بدەینێ. (بپ٣٠٢).
بیرۆكەیا دامەزراندنا دەولەتا كوردی ل كوردستانا ئیراقێ ل سەر هزرا سەركردایەتییا بارتا بەعس و حوكمەتا ئیراقێ بوو، ئەوژی نە ژ بنەمایەك سیاسی یان مرۆڤینی یان نەتەوەیی، بەلكو بۆ شەرمزاركرنا ئیران و تركی كو ب دوو هەڤڕكێن ئیراقی دهێنە هژمارتن، د ماوەیێ سەرهلدانا بهارا ١٩٩١ێ و پشتی كەفتنا پتریا باژێران د دەست خەلكیدا ژ وانا باژێرێ كەركووكێ، بالیۆزێ ئیراقێ ل تركی رافع دەحامی نامەیەك بۆ حوكمەتا تركی هنارت: دبیت ئیراق دەسیت ژ دەڤەرا كوردی بەردەت و رێ بدەت بۆ دەولەتەكا كوردی، ڤێچا كارڤەدان و بەرژەوەندییا وان تێدا چییە(٢).
هەژی ئاماژەپێكرنێیە كو ئیراقێ ل سالا ١٩٧٥ێ نامەك بهەمان شێوە بۆ شاهێ ئیرانی بهنارت، كو بۆ پالدەر دا پشتی چەند حەفتێیەكا ب رێككەفتنا جەزائیر رازی ببیت(٣).
د پەرتووكا هەوالگێرییا ئیراقێداپێزانین و روودان تێدا هەنە كو كەسێ نەبهیستینە ل دور: كارێ ڤی دەزگەهی كو نێزیكی (٦) هزار كەسان تێدا كاردكر، تێدا نهێنی هەنە ل دور ئارمانجگرتنا خومەینی، تیرۆركرنا مەهدی الحەكیم، حسێن كاملی، لەسكركێشییا سەر كوێتێ، پلاندانان بۆ تیرۆركرنا بۆشی و ئەمیندارێ گشتیێ ئێكەتییا گەلان دی كویلار، زێدەباری سرۆشتێ كارێ دەزگەهی و میكانیزما وی.
(١) ل سالا ١٩٧٥ێ ل دەڤەردارییا بێجی ژ خێزانەكا جوتیار بوویە، پشتی روخانا رژێما بەعس ل ٩/٤/٢٠٠٣ێ هاتە گرتن و پشتی سالەكێ هاتە ئازادكرن.
(٢) ینڤر، نزار حمدون، رحلە حیاە دبلوماسیە، (لندن، 2024)، ص436.
(٣) نفس المصدر، ص 436.
