پەنجـەشـێردات Carcinogens
بەرهەڤكرن:
د. فاضل عمر
2-2
ب گۆرەی ئەڤان هەردو ژێدەرێن جهێ باوەریێ و خودان شیان و ڕێكێن زانینێ، ئەم د دەریایەكا كەرستەیێن پەنجەشێردات دانە. لێ ل ھەمان وەخت، ئەڤ نومرە ھیڤیبەخشن، چونكی د ئەڤێ دەریایا پەنجەشێداتان دا، ڕێژەیا پێكەفتیان پەسەندە.
جۆرێن پەنجەشێداتان
پۆلاندن ئان جۆرێن پەنجەشێرداتان
ب گۆرەی جۆرێ كەرستەی، پەنجەشێدات ب ئەڤی ئاوایینە:
پەنجەشێداتێن فیزیك: وەكی تیڕێژا د سەر مۆری ڕا ژ ڕۆناھیا ڕۆژێ و تیڕێژا ئایۆناندی ژ ڕاندۆنی radon (گازەكا بێ ڕەنگ و بێ بێھنە ژ هەلوەشانا یۆرانیۆمی و تۆریۆمی.. ژ كەڤران و ئاخێ پەیدا دبت) ئان تیڕێژا ئێكس و جۆرێن دی یێن فلمگرتنێ.
پەنجەشێداتێن كێمیایی: وەكی ئەسبستۆسێ و دووكێلا تووتنێ و ڤەخوارنێن ئەكوھۆلدار و ئەفلاتۆكسین (ژەھرەنە ھندەك جۆرێن پەمبلۆكی چێدكەن) و زڕنیخ كو ب تڤاڤێن كێم د بای و ئاڤێ و ئاخێ دا هەیە.
پەنجەشێداتێن بیۆلۆجی (زیندەوەرانی): ھندەك ڤایرۆس و بەكتریا و مژەخۆر ژی، دبت پەرنجەشێردات بن.
پۆلاندنا دی ب گۆرەی ئاست و ھێزا پەنجەشێداتیێیە. ب گۆرەی ئەڤێ، كەرستە سێ جۆرن:
گرۆپ 1: كەرستەیێن پەنجەشێدات بۆ مرۆڤی.
گرۆپ 2: ئەڤ گرۆپە ژی دو جۆرن؛ كەرستەیێن چێدبت پەنجەشێردات بن بۆ مرۆڤی و كەرستەیێن بەلكی پەنجەشێردات بن بۆ مرۆڤی.
گرۆپ 3: ئەو كەرستەنە یێن پەنجەشێرداتیا وان نەھاتیە زانین.
ھندەك پەنجەشێداتێن ناڤدار
وەكی باسێ پەنجەشێداتانە، فەرە ژ گشتی بگەھینە تایبەت و خەتەرترین پەنجەشێداتێن ڕۆژانە تووش دبین، بناسین. ل خوارێ، ھندەك پەنجەشێدات ھاتینە ڕێزكرن، باشترە بناسین و ھندی بشێین ژێ دووركەڤین، لێ قەت ژ بیر نەكەین كو؛ تێكەلی دگەل پەنجەشێداتان و پەیدابوونا پەنجەشێرێ، كریار و پرۆسێسەكا ئالۆز و درێژە و نەدوورە ھەر نەقەومت.
• ڕادۆن: گازەكا بێ بێھن و بێ ڕەنگە ژ ھەلوەشانا توخمێن تیڕێژدار وەكی یۆرانیۆمی پەیدا دبت. ڕادۆن ژ پرتیسكێن تیڕێژداران radioactives د كەڤران و ئاخێ دا پەیدا دبت. ڕادۆن ل جهێن گرتی، وەكی مال و ئاڤاھیان پترە، ژ جھێن ڤەكری. لەو، داتا، ڕادۆنی دكەنە دووەم ھۆكارێ پەنجەشێرێن سیھان و ئێكەمە ل جگارەنەكێشان.
• ئەسبستۆس: ئەڤ كەرستە وەكو ناڤبەرا جوداكرنێ ل كار بوو، و ھۆكارێ چەندین جۆرێن پەنجەشێرێ بوو. نهۆ ھاتیە قەدەغە كرن.
• فۆرمالدیھاید: لێكۆلانان وەسا دیار كریە كو كەسێن تووشی ئاستێن بلند یێن ئەڤی كەرستەی دبن، تووشی جۆرەكێ لیۆكیمیا و پەنجەشێرێن كەپی دبن.
• گۆشتێ دەرمانكری ئان چارەكری: ئەو گۆشتێن ب ھندەك كەرستە ڕێكان دھێنە بەرھەڤكرن بۆ پتر مانێ، وەكی خوێكرن و قەماندن ئان ھشككرن. ئەڤە ب پەنجەشێرا زۆتكۆلۆنی ڤە ھاتیە گرێدان.
• كەرستەیێن ئەلكوھۆلی: پتر مەزاختنا ئەلكوھۆلێ، دەلیڤەیا ھندەك پەنجەشێران زێدە دكەت.
• دووكێلا تووتنێ: سۆتنا تووتنێ دبتە ژێدەرێ تاكو 70 كەرستەیێن پەنجەشێردات، چ ب كێشانا جگارەیان ئان ھلكێشانا دووكێلێ ب جگارەكێشانا نەرێنی.
• تیڕێژا د سەر مۆری ڕا: چ ژ ھەتاڤێ بت ئان چارەسەریێ ب تیڕێژێ، دبت پەنجەشێرێ پەیدا بكەت.
• زادێن زێدە گەرمكری: ھندەك زادێن زێدە دھێنە گەرمكرن، كەرستەیەكی ڤەدڕێژن دبێژنێ ئەكریلاماید acrylamide ئەڤ كەرستە ئێك ژ پەنجەشێرداتانە.
• زادپارێز و تام: ل ھەمی وەلاتان كەرستەیێن زادپارێز بۆ دەمەكێ درێژ، و تامخوەشكەر بكاردھێن، دبت ھندەك ژ وان پەنجەشێردات بن.
خوەپاراستن ژ پەنجەشێرداتان
پشتی ئەڤان ھەمی پێزانین و زانشان، وەخت ھاتیە بپرسین، ئەرێ چاوا دێ خوە ژ پەنجەشێرداتان پارێزین، ئان ب كێمانی، دێ چاوا زیانا وان لاواز و كن كەین؟ ل خوارێ دێ ھندەك ڕێكێن پێكان و كاروەر ڕێزكەین، ب كێماتی، ھەبوون و باندۆرا پەنجەشێرداتان د ژیانا خوە دا، پێ سینۆردار كەین.
• خوە ژ جگارەكێشانێ دووربكە و ژ جھێن دووكێلێ دوورتر بكە.
• خوە ژ خوارن و ڤەخوارنێن ئەلكوھۆلدار بپارێزە و بكارئینانێ كێم و بەرتەنگ بكە.
• ڤاكسینێ دژی ڤایرۆسێن پەنجەشێردات بكاربینە.
• چەرمێ خوە ژ هەتاڤێ (تیڕێژا د سەر مۆری ڕا ultraviolet) و تیڕێژان بپارێزە.
• خوە ژ گزۆزی ب گشتی بپارێزە، نەخاسمە جهێن گرتی.
• بایێ مالێ، هەردەم بهێتە گوھاڕتن، گەلەك گرنگە.
• ھندی زادێ نوو و نەچێكری و ئۆرگانیك هەبت، بەرهەمێ ئاخ و ئاڤ و بایەكێ باقژ بت، خوە ژ زادێن دی بپارێزە.
• تشتێن سۆتی و بوویە ڕەژوو، پەنجەشێرداتن.
• پیسبوونا ژینگەھێ ب گشتی؛ ئاخ و ئەرد و ئاڤ و با ل ھەمی جیھانێ و ل باژێرێن مەزن ب تایبەتی، گەھشتیە ئاستەكێ مەترسیدار، و مرۆڤ نەشێت خوە ژێ بپارێزت؛ ب گۆتنەكا دی، جھێن ڕەڤێ بەرتەنگ بووینە ھەكەت نەبێژین نەماینە، لەو، مە ئێك رێ دمینت خوە ژ پەنجەشێرداتان بپارێزین، ئەو ژی ب كێمكرنا باندۆرا وان، بۆ نموونە؛ ل شوونا ب ترمبێلێ بچینە سووكێ، ب پێیان ئان ب پایسكلی بچین، ھەم باندۆرا گزۆزی كێم دكەت، ھەم وەرزشە.
ئەرێ تیڕێژا مۆبایلێ پەنجەشێرداتە؟
مۆبایل ئان تەلەفۆنا گەڕۆك، ب تیڕێژەكا نەئایۆناندی non-ionizing كاردكەت، كو دبێژنێ تینا لەرەیا ڕادیۆیی radiofrequency energy كار دكەت. ئەڤە ھند تینێ نادەت كو د.ن.ئا. خراب بكەت، لەو، ژ ئالیێ تیۆری ڤە، فەرە زیانبەخش نەبت.
ئاژانسا ناڤنەتەوەیی بۆ لێكۆلانێ ل پەنجەشێرێ، تیرێژا لەرەیا ڕادیۆیی دانایە دگەل كەرستەیێن بەلكی پەنجەشێرێ چێكەن. لێ بەلگەیێن كۆنكریت نینن كو مۆبایل پەنجەشێردات بت، ھەلبەت ب گۆرەی كارگێڕیا زاد و دەرمانا ئەمریكی FDA.
ئەرێ ڕێكەك ھەیە پەنجەشێرداتان نەھێلین ئان باندۆرا وان كێم بكەین؟
وەكی ل ئەڤی سەردەمی، چو ڕێ نەبن خوە ژ پەنجەشێرداتان دووربێخین، فەرە ل ستراتیجیا دی بگەڕین؛ ئەرێ ئەم دێ شێین باندۆرا وان ھند كێم بكەین كو زیانبەخش نەمینن؟ ھەلبەت بەرسڤەكا ڤەبڕ بۆ ئەڤێ پرسیارێ نینە، نەخاسمە، ب رەھایی، چو تشتێ پاك و بژین نەمایە. لێ ئەڤ پێنگاڤێن ل خوارێ، ئەنجامێن باش ئیناینە، ھەژی كارپێكرنێنە:
خوارنێن فەرە خوە ژێ بێبەھر نەكەین:
• فێقی و كەسكاتی: داكو تێرا لەشی ڤیتامین و مادەن و داڤ (فایبەر) و دژەژەنگان وەرگرین.
o توو، ترشەفێقی و سەوزەیێن ھەمەڕەنگ.
o سەوزەیا چەلیپایی Cruciferous vegetables وەكی تڤرێ، گەرگیری، بووز، كەلەمی، برۆكۆلی، قەڕنابیت، بەرسلك،..ھتد.
• دانێ كاملان Whole Grains: پتریا دان و دكاكێ بازاڕی، بێ سڤییە. باشترە دانێ كاملان بھێتە خوارن. ب گۆتنەكا دی، خوە ژ ئارێ سپی و برنجێ سپی و ھەر دێندكەكا سپێكری، دوور بێخە.
• كەلیك Legumes: باقل، نیسك و یێن دی، زەنگینن ب فایبەران و پرۆتینان.
• كاكل و تۆڤك Nuts and Seeds: ڕوونێ ساخلەم و و فایبەران و پرۆتینان دبەخشن.
• پرۆتینێن بێبەز Lean Proteins: وەكی گۆشتێ بێ قەلەوی، ماسی، و ژ سەوزەیان؛ سۆیا.
• ڕیچۆل ئان سپیاتیێن كێمڕوون Low-Fat Dairy: كالسیۆم و ڤیتامین دی دبەخشن.
• گیا و بەھارات: ھندەك كەرستەیێن پێدڤی دبەخشنە لەشی.
خوارنێن فەرە كێم بكەین
• زادێن چێكری: وەكی نانی سپی و زادێن شەكر لێ زێدە كری.
• زێدە ڤەخوارنا كەرستەیێن ئالكوهۆلدار.
• گۆشتێ سۆر و یێن كارخانەیی: ھندی نشێی كێم بخوە.
رەفتارێن كلیل
1. ھەمەڕەنگی: ھندی بشێی بلا خوارنا تە ژ گیا و بەرھەمێن ڕووەكیێن ھەمەڕەنگ پێك بھێت.. ھەمەڕەنگیا ساخلەم، ھەمەرەنگیا سوود و مفایانە.
2. ستێركا خوە بێخە سەر دێندكێن كاملان و زادێن سروشتی؛ نەچێكری و كارخانەیی. وەختێ ھەلبژارتن ل ناڤبەرا زادەكێ قۆتیكری بت و یێ سروشتی، یێ سروشتی ھەلبژێرە.
3. ڕەوشەنبیریا ساخلەمیێ گەلەك گرنگە، وەكی دژەژەنگ Antioxidants چنە و چاوا كاردكەن، ھەروەسا داڤ fiber و كەرستەیێن دبێژنێ فیتۆكێمیكەل phytochemicals د زادێن ڕووەكی دا، پێكڤە خانە خراب بوونێ و ھەودانێ و ڕەنجا ژەنگبوونێ oxidative stress (زێدەبوونا ژەنگبوونێ لسەر كیستێ پاككرنێ) كێم دكەن.
4. پێشكەفتنێ، ل سەرانسەری جیھانێ ژینگەھ گوھاڕتیە و ئەڤ گوھاڕتنە، دوئالی بوویە؛ ھەم ئەرێنی، ھەم نەرێنی. یێن نەرێنی ژینگەھ پیس كریە و پەنجەشێردات ھەم زێدە كرینە، ھەم بەربالاڤ كرینە، تاكو ئەوی ئاستی؛ گەھاندینە بەر دەرێ ھەر مالەكێ. لەو، ناسینا پەنجەشێرداتان و خوە ژێ پاراستن، ئەركەكێ كەسیە بەری یێ میری و جڤاكی بت. ب گۆتنەكا دی، پێشكەفتن و ڤەڕێژا وێ ئیللەھ و بڤێت نەڤێتە، و فەرە كەسێ تاك بەری كۆمان خوە بپارێزن.
