چاوانییا پاراستنا کومپیۆتەری ژ ڤایرۆسان

پەروین سەلاح:

پرۆگرامێ دژە ڤایرۆس ئامێری دپارێزیت ژ ڤایرۆسێن جۆراوجۆر یێن کو دبنە ئەگەرێ تێکدانا داتایان،یان هێدی کرنا لەزاتیا ئامێری، یان ژی ڕێکێ ددەنە هنارتنا نامەیێن نەخوازراو کو ئیمێلان ب ڕێکا هەژمارا ئیمێلا کەسەکی بهنێرن. پرۆگرامێن دژە ڤایرۆس پشکنینا فایلێن دهێنە د ناڤ ئیمێلێ دا دکەن دا کو ل هەر ڤایرۆسەکێ بگەڕن، پاشی هەر تشتەکێ زیانبەخش ژێدبەن. شیرەت دهێتە کرن کو پرۆگرامێ دژە ڤایرۆس ب شێوەیەکێ بەردەوام بهێتە نویکرن دا کو بشێت سەرەدەریێ دگەل نویترین ڤایرۆسێن «bugs» یێن ل سەر ئینتەرنێتێ بکەت. پتریا پرۆگرامێن دژە ڤایرۆس تایبەتمەندیا نویکرنا خۆکار هەیە دەمێ ب ئینتەرنێتێ ڤە دهێنە گرێدان هەروەسا پێدڤیە پشتڕاست ببی کو پرۆگرام کار دکەت و ب بەردەوامی پشکنینا سیستەمی دکەت دا کو ل ڤایرۆسان بگەڕیت، ب تایبەتی دەمێ داگرتنا فایلان ژ وێبێ، یان دەمێ پشکنینا ئیمێلێ ژ وان تایبەتمەندیێن کو کۆمپیۆتەرێ تە ژ ڤایروسان یێ پاراستی بیت ڤان رێکا بکاربینە:

هشیاریکرنا د دەمێ بكارئینانا ئیمێلی دا
پێتڤیە مرۆڤ هندی بشێت هشیار بیت دەربارەی وان نامێن ئیمێلی یێن دهێن، و هێلانا ئینتەرنێتێ یا ڤەكری، ئەڤە ژی ئەگەر بڤێت ئامیرێ خۆ ژ ڤایرۆسان بپارێزیت. دەمێ نامێن ئیمێلی یێن كو تێدا شاشیێن ئیملاهی یێن مەزن هەبن و تێدا (لینک) هەبن، و دیار بیت كو ژ كەسەكێ نیاس هاتیە، دڤێت ل وی دەمی بكارهێنەر هشیار بیت، چونكی پتریا جاران ئەڤ لینکە د ناڤ ئیمێلی دا ڤایرۆسن. ئەگەر ئەو لینك بهێتە ڤەكرن، ئەو ڤایرۆسێ تێدا دێ چالاك بیت. هەروەسا، هێلانا ئینتەرنێتێ و پەرێن وێبێ ڤەكری لسەر ئامیرەی، دشێت ئامیرەی تووشی مەترسیا هاککەران بكەت یێن كو دشێن ڤایرۆسەكی بۆ ئامیرەی بهنێرن. لەوا، شیرەت دهێتە كرن كو نامێن ئیمێلی یێن گۆمان لێكری بهێنە پشتگوه هاڤێتن و ژێبرن، و ئینتەرنێت تنێ ل دەمێ بكارئینانێ بهێتە ڤەكرن.

ژێبرنا بیردانکا دەمکی و تۆمارا وێبگەڕی
شیرەت دهێتە کرن کو بیردانکا دەمکی یا ئینتەرنێتێ، و تۆمارا وێبگەڕێ ل سەر کۆمپیۆتەرێ ب شێوەیەکێ ڕێکخستی بهێتە ژێبرن، ژ بەر کو پتریا وێبگەڕان پێزانینان دەربارەی وان مالپەران هەلدگرن یێن سەرەدان بۆ هاتیە کرن، زێدەباری وان پێزانینێن کەسی پێشکێشکرین، وەکو ناڤ و ناڤونیشانێ وی. هندەک جاران هەلگرتنا پێزانینێن وەسا مفای هەبیت، لێ د هندەک حالەتان دا پێدڤیە بهێنە ژێبرن، بۆ نموونە ل دەمێ بکارئینانا کۆمپیۆتەرەکێ گشتی.

بکارئینانا دیوارێن پاراستنێ
دیوارێ پاراستنێ (Firewall) پرۆگرامەکێ کۆمپیۆتەری یان ئامیرەکە کۆمپیۆتەری ژ هاککەران دپارێزیت، ب ڕەنگەکێ کو ڕێیێ ل وان دگریت بچنە دناڤ ئامیرەی دا یان بکاربینن. هاککەرێن ئینتەرنێتێ ل ڕێکەکێ دگەڕن کو وەکو هندەک بازارکەرێن تەلەفۆنی پەیوەندیێ ب ژمارێن تەلەفۆنێن هەڕەمەکی دکەن، ئەو ژی تۆمارێن دەنگی بۆ هزاران کۆمپیۆتەران دهنێرن و ل هیڤیا بەرسڤان دمینن. دیوارێن پاراستنێ ڕێیێ ل کۆمپیۆتەری دگرن کو بەرسڤا ڤان پەیوەندیێن هەڕەمەکی بدەت، و ڕێیێ ل پەیوەندیان ژ وان ژێدەران و بۆ وان ژێدەران دگریت یێن بکارهێنەر ڕازی نەبیت، و ئەڤە گرنگە دەمێ بکارهێنەر هەلکێشانا ئینتەرنێتێ یا ب لەز هەبیت. هندەک سیستەمێن کارپێکرنێ دیوارێن پاراستنێ یێن دناڤدا هەنە لێ بەلێ نە یێن کاریگەرن، لەورا پێدڤیە پشتڕاست ببی کو دیوارێ پاراستنێ چالاکە، و ب دروستی هاتیە ڕێکخستن و ب بەردەوامی دهێتە نویکرن.

چالاککرنا کۆنترۆلا هەژمارا بکارهێنەری
شیرەت دهێتە کرن کو تایبەتمەندیا کۆنترۆلا هەژمارا بکارهێنەری (User Account Control) بهێتە چالاککرن، ئەوا کو بکارهێنەری ئاگەهدار دکەت دەمێ هەولا گوهۆرینان ل سەر کۆمپیۆتەرێ وی دهێتە دان، ئەوێن پێدڤی ب ڕازیبونا ئاستێ بەرپرسایەتیێ هەین، و هەلبژارتنێ ددەتێ کو ڕازی بیت ل سەر ڤێ گوهۆرینێ. ئەڤ تایبەتمەندیە دشێت هاریکاریێ بکەت بۆ ڕێگریکرنێ ل ڤایرۆسان کو گوهۆرینێن نەخوازراو ئەنجام بدەن. بۆ چالاککرنا ڤێ تایبەتمەندیێ، پێدڤیە لایێ ڕاستێ یێ شاشێ بهێتە ڕاکێشان، پاشی کلیک ل سەر سندوقا لێگەڕیانێ (Search) بهێتە کرن، پاشی بنڤیسە (uac)، پاشی کلیکێ ل سەر «گوهۆرینا ڕێکخستنێن کۆنترۆلا هەژمارا بکارئینەری» (Change User Account Control settings) بکە.
– بکارئینانا بەرنامێ دژە ڤایرۆس:
بەرنامەکێ دژە ڤایرۆس یێ باوەرپێکری دامەزرینە و پشتڕاست بە کو پێناسەیێن ڤایرۆسان ب شێوەیەکێ بەردەوام نوو دبن.
‏Microsoft Defender بەرنامەکێ دگەل ویندۆزی هاتیە و ب شێوەیەکێ ئۆتۆماتیکی نوو دبیت.
– چالاکرنا دیوارێ ئاگری:
دیوارێ ئاگری وەک بەربەستەک کار دکەت کو ڕێگریێ ل گەهشتنا نە فەرمی بۆ ئامیرێ تە ژ ئەنتەرنێتێ دکەت پشتڕاست بە کو دیوارێ ئاگری د سیستەمێ تە دا چالاکە هشیاریا لینک و هاوپێچان بە خو ژ ڤەکرنا ئیمەیلێن گومان لێکری یان داگرتنا هاوپێچ و فایلان ژ ژێدەرێن نە باوەرپێکری بپارێزە.
– نویکرنا سیستەمی ب بەردەوامی:
سیستەمێ خۆ یێ کارپێکرنێ ب نویکری بهێلە دا پشتراست بی کو نووترین چارەسەریێن ئێمناهیێ ب دەست تە دکەڤن.
– بکارئینانا پەیڤێن نهێنی یێن بهێز:
پەیڤێن نهێنی یێن ئالۆز بکاربینە کو تێدا پیتێن مەزن و بچویک و ژمارە هەبن، و هەمان پەیڤا نهێنی بۆ چەندین هەژماران بکارنەئینە.
– پشکنینێن رێک و پێک ئەنجام بدە:
ب شێوەیەکێ دەوری پشکنینێن بلەز یان تەمام بۆ ئامیرێ خۆ ب رێکا پرۆگرامێ دژە ڤایرۆس ئەنجام بدە دا پشکنینا هەبوونا هەر مەترسیەکێ بکەی.

کۆمێنتا تە