چاوا دێ گەنجان هاندەین فەلسەفێ بخوینن؟
دهۆك، بێوار حەمدی:
فەلسەفە دشێت وەكۆ ئاڵاڤەكێ بەرهەنگاریێ بیت بەرامبەر وان هزرێن هشك یێن ڕێكێ ل گەنجی دگرن، ئەزموونا هەمەرەنگیا ژیانێ بكەت، ڕێبەر كوردوی گۆت (پرسگرێكێن مە دبنەكۆكا خوە دا فەلسەفی یە، ژبەركۆ ئەڤە كورد هەین و هەتا نها د كێشەیا بوون و نەبوونێ دا نە و گۆت: مە تڕس ژ فەلسەفێ هەیە، تڕسەكا سایكۆلوجی نە یا مەعریفی، چۆنكی نورمالە مە ترسەكا مەعریفی هەبیت، ترسا مەعریفی دێ هندەك پرسیار و گۆمانان بۆ مە ل سەڕ فەلسەفێ چێكەت كۆ ژ ڤەڕێژا وێ دێ هندەك ئاسوویێن نوو یێن هزری دەتە مە، بەلێ ترسا سایكۆلوجی دێ فوبیایێ بەرامبەڕێ هزركرنەكا دی بۆ چێكەت).
راگەهاندكار ڕێبەر كوردو د دیدارەكێ دا بۆ ڕۆژناما ئەڤرۆ گۆت: گەنج جەوهەرەكە دخوازیت چێژا هەمەرەنگیا ژیانێ بكەت، نوكە گۆتارەكا هشك و زڤر و توند یا زاڵە، فەلسەفە وەكی بوارەكێ كۆ داخوازكەرا ئاشتی و ئازادیێ و مافانە و گۆت (فەلسەفە دشێت وەكۆ ئاڵاڤەكێ بەرهنگاریێ بیت بەرامبەر وان هزرێن هشك یێن ڕێكێ ل گەنجی دگرن ئەزموونا هەمەرەنگیا ژیانێ بكەت، ژبەركۆ توندرەوی دیتنا دنیایێ یە د كۆنا دەرزیكێ را و سەرەدەریا ئێك ڕەنگیێ یە).
ڕێبەری هێشتا گۆت: جڤاكێ كوردی یێ نۆكە ڕوژ بۆ ڕوژێ گرێدانەكا توندا هەی ب ناسنامەیێن مالبات و عەشیرەت و مەزهەب و گڕۆپان ڤە، ئەڤ ناسنامە د پڕانیا جاران دا بیاڤێ توندڕەویێ پتر خوەش دكەن، ئەها ل ڤێرێ فەلسەفە ڕولێ خۆە دگێڕیت، وەل مرۆڤی دكەت پرسیارا ژ خۆە بكەت و ڤان ژێدەرێن دبنە سەدەما توندڕەویێ بكەتە د میزانیەكا ئەقلانی دا و گۆت (توندڕەوی ب خۆ دوو جۆرە و یا ڤەشارتی و یا ئاشكەرا، یا ڤەشارتی هەمی ئەو هزركرنە یا مرۆڤ ژلایێ هزری و دەرونێ خوە بەرهەڤ دكەت و وێنەیەكێ كرێت ل سەر یێن دی چێكەت، دا كۆ هەردەما دەرفەتەك پەیداببیت ژ توندڕەویا ڤەشارتی بیتە تیرورا ئاشكەرا ئانكۆ یا فیزیكی، ل ڤێرە ژبەركۆ فەلسەفە وارەكێ هزری یە، وان هزران د گۆهۆڕیت، د فەلسەفێ دا هزرا ڕاست ب تنێ لایێ ئێك كەس یان ئێك گڕوپ نینە، بەلكی هەمی هزرەك ڕێژەییە و هەلگرێ گۆمان و پرسیار و نوقسانیانە).
د بەردەوامیا ئاخفتنا خۆدا دیار كر: دەمێ دبێژین جڤاكێ كوردی، ل وی دەمی دڤێت بەحسێ پەیوەندیا دناڤبەرا كورد و فەلسەفێ دا بكەین، فەرە بهێتە گۆتن كۆ (پرسگرێكا مە دبنەكۆكا خۆەد پرسگرێكەكا فەلسەفی یە، ژبەركۆ ئەڤە كورد هەین و تا نها د كێشەیا بوون و نەبوونێ دانە)، گۆتارا كوردستان یان نەمان گڕۆڤەیا ڤێ چەندێ یە كۆ ئەم بەردەوام د شەری داینە ژ بۆ مانێ، مان ب وی ئاوایێ ئەم بخوازین هەبین، بێی دەستكاریكرن بەرب فورمەكێ دی.
هەروەسا گۆت: كورد یان مرۆڤێ ل ڤێ دەڤەرێ دژیا بونەوەرەكێ سرۆشتی یە، هەر تشتێ دناڤا سرۆشتی دا وەكی بونەوەرەكێ ئازاد دیتی یە، دێ بینی ناڤ یێن داناینە سەر گیانەوەرا و هەر تشتێ هەی تایبەت وان هەر چوار پێكهاتەیێن سەرەكی یێن بوونێ (ئاڤ، ئاخ، هەوا، ئاگر) پیروزكرینە و گۆت: (ڤان توخما د فەلسەفەیا كلاسیكا گریكێ دا جهەكێ دیار هەبوو، بۆ نموونە تالیسی دگۆت: ئاڤ ژێدەرێ هەبوونێ یە، شەڤا میترا ژدایكبوی تیرەكی ل بەرەكی ددەت ئاڤ ژێ دزێت، لەوما دبێژیت ئاڤ ژێدەرێ ژیانێ یە، هەلبەت ئەڤە بەری تالیسی بوو، پرسگرێكا مەزن مە كار ل سەڕ ڤان ڕەهەندان نەكرییە).
(كورد بوون ب خوە پرسیارەكا فەلسەفی یا جیهانی یە كۆ تا نها نەهاتیە بەرسڤدان، ئانكۆ كورد بوون وەكی پرسەكا فەلسەفی بۆ جیهانێ بۆ ناڤ كوردان دەربازی تیوریزەكڕن و پرسیاركرنێ نە چوویە).
ڕێبەری ئەو چەندە ژی دا زانین، كورد بوون پرسیارەكا فەلسەفی یە، بێی كۆ كوردا وەكی پێتڤی فەلسەفە هەبیت ژ ئالیێ تیوری ڤە، ب گۆتنەكا دی ژئالیێ هزری /تیۆری، وەكی پێتڤی دەربازی قوناغا هزركرنێ نەبوینە، بەلكی یێن ئاسێ بوین د چارچۆڤێ خورافات و عەشێرەتێ دا و گۆت (مەرجێ فەلسەفێ دا كۆ گەشەبكەت ئازادیە، لەوما ژی پرسیار ژ ئەنگلسی هاتەكرن: بۆچی فەلسەفە ل ئەلمانیایێ پێشداچۆو، بەلێ ل فەرەنسایێ نە، بەرسڤ دا: چۆنكی ل ئەلمانیایێ مە زیندانا باستێل نینە).
(خورافە و ئەشیرەت هەردوو مرۆڤ تێدا ملكەچە یان ئەگەر بێژم مرۆڤ ب مەژیێ خۆ ناهێتە ئاراستەكرن، بەلكی ب مەژیەكێ دی دهێتە ئاراستەكرن)
ڕێبەری دیار كر ژی: ڕاستە ژ ئالیێ پڕاكتیكا ژیانێ پڕانیا ئەو ئاڵاڤێن بۆ ژیانكرنا خۆە ئافراندین یێن ژیان دوستیێ و چاندنێ بوینە، ژ تەڤڕ و مەڕك و شاڵوكێ هەتا دگەهیتە دستاری، كوردان كێم ئاڵاڤێن شەڕی بەرهەمئیناینە مینا شیرو ڕمان و گۆت ( ژ ئالیەكێ دی مە تڕس ژ فەلسەفێ هەیە، تڕسەكا سایكۆلوجی نەیا مەعریفی، چۆنكی نورمالە مە ترسەكا مەعریفی هەبیت، ترسا مەعریفی دێ هندەك پرسیار و گۆمانان بۆ مە ل سەڕ فەلسەفێ چێكەت كۆ ژ ڤەڕێژا وێ دێ هندەك ئاسوویێن نوو یێن هزری دەتە مە، بەلێ ترسا سایكۆلوجی دێ فوبیایێ بەرامبەڕێ هزركرنەكا دی بۆ چێكەت).
(فەلسەفە دێ مە ژ قوناغا كۆمكرنا یەقینێ دەربازی گۆمانێ كەت، ئەڤ دەربازبونە ژلایێ سایكۆلوجی دێ مە نە ڕەحەت كەت، ژبەركۆ دخوازین دوی كەڤڵوژانكێ خۆەدابین یێ مە خۆ پێ رازی كری و هزردكەین ڕاستیەكا ڕەها و پیرۆزە پێدڤی پرسیارو گۆمانێ ناكەت).
د بەردەوامیا ئاخفتنا خۆدا دیار كر، د نها دا ب سایا ژیریا دەستكرد ئەم یێ بەرەڤ چاخێ زانیاریێن ڕێكخستی دچین، هەر چەندە جڤاكێ كوردی نەچۆیە د ڤێ جیهانا نوی دا، ئەوا مە ل سەر ژیریا دەستكرد هەی ب تەنێ هندەك زانیاریێن دەسپێكی نە، ب هەرحال د دیروكا مرۆڤایەتیێ دا هەر تشتەكێ هاتبیتە ئافراندن وەرچەرخانە یا چێكری، بۆ نموونە: ل سومەرا دەما پیت و نڤیسین پەیدابوی شارستانیەت و بازرگانی چێكرن، دەما فەلسەفە پەیدابوی لۆژیك و سیاسەت و سیستەمێن حۆكمڕانیێ چێبون، دەما چاپخانە چێبوی ڕێنێسانس و شورەشا فرەنسی پەیدابون، دەما تایرە پەیدابوی لەزاتی چێبوو، دەما دەزی ژی چێبوی شوڕەشا پیشەسازی چێبوو.
(ژیریا دەستكرد ژی بێگۆمان دێ كۆمەكا وەرچەرخان و پرسیارو بهایێن نوو چێكەت، د هەمان دەم دا دێ ل داویێ كۆمەكا چیرۆك و چیڤانۆك وڕاستیان ئینیت یێن هندە ساڵە مە ب ڕاست دزانین).
گۆت ژی: ژیریا دەستكرد دێ وەكەت دیرۆك دوبارە بهێتە نڤێسین، بەلێ د ڤێرە دا یا راست ژی پرسیارەكا ڕەوایە ئەرێ ڕولێ فەلسەفێ دێ بیتە چ؟ ئەرێ دڤێت فەلسەفەیێ ترس هەبیت بەرامبەر گەشەتا ئایتی و ژیریا دەستكرد؟ هەلبەت د هەر سەر دەمەكی دا وەرچەرخانەیەك چێببیت بەحسا ڕولێ فەلسەفێ و هندەكا وێڤەتر بەحسا داویا فەلسەفێ كریە و گۆت: ب هەر حال پرسا ژیریا دەستكرد د نۆكەدا هەم گەفە ل سەر كۆمەكا زانستان وەكی پزیشكی و دیرۆك و گەلەك بوارێن دی، بەلێ فەلسەفە نابیت ژ ژیریا دەستكرد بترسیت، ئێك ژ خەسڵەتێن فەزیلەتێ و چاكیێ ل یونانا كەڤن وێرەكی بوو.
(فەلسەفەیەكا ژ ژیریا دەستكرد ب ترسیت فەلسەفە نینە، ئەو فەلسەفەیە ب وێرەكی ڕوبرووی پێشهات و بوویەران ببیت و پرسیار و گۆمانان ل دۆر چیەتا مژاران دئازرینیت، ژبەركۆ فەلسەفە شۆك دروستكەرە).
رێبەر كوردوی ئەو چەندە ژی نەڤەشارت، فەلسەفە ب تنێ بزاڤێ بۆ ئاشتی یا پشتی جەنگا و شەڕان ناكەت، بەرۆڤاژی ئاشتیەكا پشتی جەنگی چێبیت فەلسەفێ گۆمانا ژێ هەی، فەلسەفە تەكەزێ ل ئاشتی یا بەری شەری و جەنگان دكەت و گۆت: ئێك ژ مەزنترین هزرمەندێن ساخ یێن جیهانێ ( یوڤال نوح هەراری) دبێژیت: ل پاشەڕۆژێ فەلسەفە ئێك ژ وان بیاڤانە یێن دێ ڕولێ خۆە گێڕیت، ب هزرا من ژی تایێ فەلسەفێ یێ ئەخلاقی دێ ڕول هەبیت، ئانكۆ چەند پێشكەفتن چێیبێت هەر پێتڤی ب فەلسەفێ هەیە، فەلسەفە د هەموو زمانێن جیهانێ دا مێیە، ئانكۆ دایكە دایكا هەمی زانستانە، لەوا دێ هەردەم هەبیت.
