چاڤدێره‌كێ هه‌لبژارتنان:رۆژا هه‌لبژارتن دهێنه ئه‌نجامدان كۆمسیۆن دێ كه‌ڤیته ل به‌ر هێرشێن توند ب تایبه‌تی جڤاتا كۆمیسه‌را
دهۆك، هه‌رهین محه‌مه‌د:
بڕیاره هه‌لبژارتنێن عیراقێ ل رێكه‌فتی 10\10\2021 بهێنه ئه‌نجام دان و ل دووڤ گۆتنێن چاڤدێره‌كێ وارێ هه‌لبژارتنان، كۆمسیونێ هه‌موو كارێن خوه ئه‌نجام داینه و ب رێژا 80% ب دووماهی ئینایه تیرۆپشك هاتیه كرن و ژماره ل سه‌ر به‌ربژێران هاتینه دان، به‌لێ ئه‌ڤ جاره ستافێ هه‌لبژارتنان هاتینه گۆهورین، بووینه دادوه‌ر و ستافێ كۆمسیۆنێ هه‌موو هاتیه دووركرن و دادوه‌رن و سه‌ربور د وارێ هه‌لبژارتنان دان نینه و ل ده‌مێ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان كۆمسیۆن دێ كه‌ڤیته ل به‌ر هێرشێن توند ب تایبه‌تی جڤاتا كۆمیسه‌را.
مافپه‌روه‌ر دلگه‌ش سادق سالح، چاڤدێر د وارێ هه‌لبژارتنان دا گۆت: وه‌كو ئه‌م پێ ئاگه‌هدار كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربه‌خویا هه‌لبژارتنا به‌رهه‌ڤیێن خوه كرینه و وه‌كو كۆمسیۆنێ دایه دیاركرن 80% كارێ خوه ب دووماهی ئینایه و هه‌موو پێرابوونێن خوه ل گوره‌یی رۆزناما هه‌لبژارتنا كرینه، چونكو ئاماده‌كرن ژ بۆ هه‌لبژارتنا رۆزنامه‌ك پێدڤێت و به‌رنامه‌كێ درێژ پێدڤێت ژ ده‌ستپێكا قووناغا ئێكێ ئاماده‌كاری هاتینه كرن و چارچوڤێ قانوونی ژ بۆ هه‌لبژارتنان یێ ته‌مام بیت و ژ لایێ چارچوڤێ قانوونی بۆ هاتیه كرن و بۆدجه بۆ كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربه‌خوه‌یا هه‌لبژارتنێن عیراقێ هاتیه ته‌رخانكرن دا كو بشێت ب كارێ خوه رابیت و ئه‌نجام بده‌ت و بشێت هه‌لبژارتنان دده‌مێ خوه دا بكه‌ت ل گوره‌یی رۆزناما و پروسێسا هه‌لبژارتنا هه‌ر ئێك د كارێ خوه دا بكه‌ت كۆمسیۆنا بلندا سه‌ربه‌خوه‌یا هه‌لبژارتا پێدڤی بۆدجه‌یه‌كا تایبه‌ت بوو، به‌لێ نوكه كۆمسیۆن د قووناغا په‌سه‌ند كرنا به‌ربژێران دایه و هاتینه وه‌رگرتن و د قووناغا راگه‌هاندنا به‌ربژێران دایه ل ژڤانه ل 5/7/2021 تیرۆپشك بهێته كرن و ژماره ل سه ربه‌ربژێران بهێنه‌دان هه‌روه‌سا وه‌كو پرۆڤه ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ ژ هزار ویستگه‌هان پتر دێ هێنه ئه‌نجام دا كو بزانن ئه‌و ئامیر و به‌رنامێن ل رێكه‌فتی 10/10/2021 دهێنه ئه‌نجام دان كو بزانن ئه‌ڤ ئامیره و به‌رنامه دێ شێن كارێ خوه كه‌ن ژ بۆ رۆژا هه‌لبژارتنا و دێ چه‌ند سه‌ركه‌فتی بن، له‌ورا ئه‌ڤ تێسته ژی ل به‌ره بهێته كرن و دیسان پێرابوونێن قانوونی د به‌رده‌وامن.
دلگه‌شی گۆتژی: ب گوره‌یی قانوونا سالا 2005ێ هه‌لبژارتن هاتینه كرن ل گوره‌یی سیسته‌مێ هه‌لبژاتنا سیته‌مێ رێژه‌یی ته‌مام هاتبوونه كرن ل وی ده‌می و ئێكه‌م هه‌لبژارتن ل عیراقێ ل سه‌ر ڤی سیته‌می هاتینه كرن و دبینم سیسته‌مه‌كه گه‌له‌ك یێ گونجایه بۆ عیراقێ ٍژ به‌ر كومه‌كا ئه‌گه‌ران، چونكو نوكه عیراق وه‌لاته‌كه د قووناغا ڤه‌گوهاستنا دیموكراسیه‌تێ دا ده‌رباز دبیت، به‌لێ هێژ دیموكراسیه‌ت تێدا به‌رقه‌رار نه‌بوویه و نه‌گه‌هشتیه وێ قووناغێ و هه‌روه‌سا ژ لایه‌كێ دی ڤه وه‌كو ئه‌م دزانین عیراق وه‌كو پێكهاته‌یا جڤاكیا خه‌لكێ عیراقێ هه‌مه‌ره‌نگ و هه‌مه جورن ئاین و نه‌ته‌وه مه‌زهه‌بێن جودا تێدا هه‌نه، له‌ورا هه‌بوونا ڤان هه‌موو ئاین و نه‌ته‌وه و مه‌زهه‌بان پێدڤی دكه‌ت جوره دادپه‌روه‌ریه‌ك هه‌بیت د پشكداریكرنا هه‌ر گرۆپه‌كی دا هه‌ر ئاین و نه‌ته‌وه و مه‌زهه‌به‌كی چێكرنا دا ده‌ستهه‌لاتێ دا و دچێكرنا بڕیارا سیاسی دا پشكدار بن، له‌ورا هه‌بوونا سیته‌مێ رێژه‌یی ته‌مام ل گوره‌یی قانوونا سالا 2005 كو هه‌لبژارتن پێ هاتینه كرن ئه‌گه‌ره‌ك بوو كو جوره دادپه‌روه‌ریه‌ك هه‌بیت نوونه‌راتیا هه‌ر پێكهاته‌كێ بكه‌ت د په‌رله‌مانی دا، چونكو هه‌ر پێكهاته‌ك ل گوره‌یی خه‌لكی دێ پشكدار بیت و كورسیان ب ده‌ست خوه ڤه ئینت، ئانكو ئه‌و سیسته‌مێ ل سالا 2005 هاتیه په‌یره‌و كرن ژ بۆ هه‌لبژارتنێن عیراقێ سیسته‌مه‌ك بوو دادپه‌روه‌ری په‌یدا دكر و سیسته‌مه‌ك بوو هه‌موو نه‌ته‌وه و پێكهاته‌یێن وێ و مه‌زهه‌ب و ئاینێن د ناڤ عیراقێ دا هه‌ست ب هندێ دكر كو پشكدارن دچێكرنا بڕیارا سیاسی دا و هه‌ست ب هندێ دكر كو نه‌هاتینه پشت گوه ئێخستن، له‌ورا ئه‌ڤه ژی دبیته هاندان به‌رقه‌راریا سیاسی پتر ل وه‌لاتی په‌یدا بیت نه‌خاسمه هه‌كه هه‌موو لایه‌ن خوه ب خوادنێن وی وه‌لاتی ب زانن و بزانن پشكدارن دچێكرنا بڕیاران سیاسی دا و نه‌هاتینه پشتگوه هاڤێتن، له‌ورا سیسته‌مێ كه‌ڤن گه‌له‌ك باشتره ژ سیته‌مێ نوو یێ قانوونا هه‌لبژارتنا ژماره (9) یێ سالا 2020 كو سیسته‌مه‌كێ زورینه‌یه كو ئه‌ڤ جاره هه‌لبژارتن ل سه‌ر هێنه‌كرن و ئه‌ڤه ئێكه‌م جاره ئه‌ڤ سیسته‌مه دێ ل عیراقێ هێته په‌یره‌وكرن پشتی سالا 2005ێ.
ناڤهاتی ئه‌و چه‌نده ژی گۆت: د راستی دا وه‌سا دهێته دیاركرن كو ئه‌ڤ قانوونا نوو هاتیه دانان قانوونا ژماره 9 یا ل سالا 2020 كو ئه‌ڤه ئێكه‌م جاره ده‌لیڤه دهێته دان به‌ربژێر تاكه كه‌س بیت د راستی دا ئه‌ڤ چه‌نده نینه و كو به‌روڤاژی ڤێ چه‌ندێ یه كو د سیته‌مێ دی دا ده‌لیڤه بۆ تاكه كه‌سا ن هه‌بوو كو ببنه به‌ربژێر دبیت ده‌لیڤه بۆ به‌ربژێری د وی سیسته‌می دا پتر ببیت، ئه‌ڤ سیته‌مێ نوو ده‌لیڤێ بۆ لیستان ناهێلیت هه‌موو تاكه كه‌سن و به‌ربژێرێن پارتێن سیاسی ژی وه‌كو تاكه كه‌س دێ خوه ده‌نه نیاسین وه‌كو تاكه كه‌س دێ پشكدار بن و ئه‌ڤه نه ئێكه‌م جاره ده‌لیڤه ب تاكه كه‌سی دهێته‌دان وه‌كو به‌ربژێر خوه به‌ربژێر كه‌ت و ل گوره‌یی سیسته‌مێ بوری دا ده‌لیڤه بۆ هه‌ر كه‌سه‌كی هه‌بوو وه‌كو تاكه كه‌س خوه به‌ربژێر كه‌ت، به‌لێ سیسته‌مێ زورینه ده‌لیڤا لیستان تێدا نینه و به‌ربژێر تاكه كه‌سن وه‌كو تاكه كه‌س دێ خوه نیشانده‌ن و ژ لایه‌كی دی ڤه دبیت قانوونێن به‌ری نوكه دا تاكه كه‌س پشكداربوو سه‌ره‌ده‌ریه‌كا باشتر ل گه‌ل هاتبوو كرن ل گوره‌یی قانوونا ژماره 9 یا سالا 2020 كو ئه‌ڤ جاره هه‌لبژارتن دێ ل سه‌ر هێنه كرن، به‌لێ ڤێ قانوونێ هنده‌ك ئاسته‌نگ بۆ به‌ربژێرین سه‌ربه‌خوه داناینه پتر ژبه‌ربژێرین پارتێن سیاسی و بۆ نمونه به‌ربژێرێ سه‌ربه‌خویێ تاكه كه‌س پێدڤی بۆ ل گوره‌ی قانوونا ژماره 9 یا سالا 2020 كو ئه‌ڤ جاره هه‌لبژارتن دێ ل سه‌ر هێنه‌كرن ناڤێ پێنچ سه‌د كه‌سان كو ئه‌وێن هتینه توماركرن ب بایومه‌تری كو ل سنورێ بازنێ خوه دا پێشكێش بكه‌ت هه‌تا كو بشێت ل گه‌ل كومه‌كا مه‌رجێن دا هه‌تا كو بشێت خوه به‌ربژێر بكه‌ت، به‌لێ به‌ربژێرێ پارتێن سیاسی ئه‌ڤ مه‌رجه نه بوویه، له‌ورا دڤێ قانوونێ دا نه‌كو رێكخوشكرن بۆ تاكه كه‌سی هاتیه كرن و هنده‌ك جاران جوداهی ژی هاتیه كرن و ئاسانكاری پتر بۆ به‌ربژێرێن پارتێن سیاسی هاتیه كرن ل سه‌ر به‌ربژێرێ سه‌ربه‌خوه دا.
مافپه‌روه‌ر دلگه‌ش سادق دبێژیت: ئێك ژ وان كێشه و ئاریشێن ل به‌ر هه‌لبژارتنێن عیراقێ یێن ئه‌ڤ ساله، رێژا پشكداریا خه‌لكی یه د توماركرنێ دا و ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ نێزیكی 13 ملیون كه‌سان ناڤێ خوه تۆمار كریه وه‌كو بایومه‌تری، یان ئه‌لكترونی و هه‌رچه‌نده قانوونێ ده‌لیڤه دایه هه‌ردو شێوازان و هه‌ر كه‌سێ خوه تومار كربیت و كارتا بایومه‌تری هه‌بیت، یان ژی ئه‌وێن خوه دقووناغێن به‌ری نوكه دا تومار كربیت و كارتا ئه‌لكترونی ژی هه‌بیت ده‌لیڤه دایێ پشكدار بن د هه‌لبژارتنان دا، ئانكو قانوونێ ده‌لیڤه دایه هه‌ردو شێوازان و ل گوره‌ی هه‌لبژارتنا گشتی و ل گوره قانوونێ بۆ ده‌نگده‌رێ گشتی چو كارتا بایومه‌تری هه‌بیت، یان كارتا ئه‌لكتورنی یا به‌روه‌خت هه‌بیت هه‌ردوكان ده‌لیڤه‌یا هه‌ی پشكداریێ دهه‌لبژارتنان دا بكه‌ن، لێ سه‌ره‌رایی ڤێ چه‌ندێ ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ دو ملیۆن و نیڤ كه‌س هه‌بوون ئه‌وێن كو ئێكه‌م جاره دێ پشكداری هه‌لبژارتنان بووین كو به‌ری نوكه نه‌هاتینه توماركن و ژیێ وان نه گه‌هشتیه وی ژی كو پرۆسا توماركرنێ ژێ ب گریت، له‌ورا ئه‌ڤ جاره ئێكه‌م جاره ده‌لیڤه بۆ بهێته‌دان كو خوه تومار بكه‌ن و توماركرنا ئه‌ڤ جاره ژی هه‌موو بایومه‌تری بوویه، له‌ورا ژ وان دو ملیون و نیڤان ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ نێزیكی ملیونه‌كێ هاتینه توماركرن، ئانكو پتری ملیون و نیڤان ژ وێ ته‌خێ گه‌نجن ژ دایك بوویێن سالا 2000 و 2001 و 2002 و 2003 نه هاتینه بێ باركرن ژ هه‌لبژارتنا و ئانكو ملیۆن و نیڤ ب تنێ ژ وێ ته‌خێ نه‌شێن پشكداری هه‌لبژارتنان بن و ئه‌ڤه زێده‌باری ته‌خێن دی یێن خه‌لكی و گه‌له‌ك ژ وان دقووناغێن چوویی ژی دا خوه تومارنه‌كریه چ بایومه‌تری بیت یان ژی ئه‌لكترونی بیت و دیسان ل قانوونا ژماره 9 یا سالا 2020 یا كو هه‌لبژارتنێن ئه‌ڤ جاره یێن عیراقێ دێ ل سه‌ر هێنه كرن ل سه‌ر هنده‌ك ته‌خان سه‌پاندیه دڤێت كارتا بایومه‌تری هه‌بیت و هه‌كه كارتا بایومه‌تری نه‌بیت نه‌شێت پشكداری هه‌لبژارتنان بیت ژ وانان ژی ده‌نگدانا تایبه‌ت یا هێزیێن ناڤخۆ و له‌شكری و هه‌روه‌سان بۆ ئاواره‌یان و ئه‌ڤه ژی خاله‌كا دلگرانیێ یه بۆ ئاواره‌یان، چونكو ئاواره یێ د ره‌وشه‌كا ناله‌بار دا دژین و هاتینه دوور ئێخستن ژ جهێ خوه و دبیت ڤان كاودانان ژی دا هاتیه بێ باركرن ژ به‌لگه‌نامێن خوه، لێ سه‌ره‌رای ڤێ چه‌ندێ قانوون جهێ ئاسانكاریه‌كێ بۆ وان بكه‌ت به‌روڤاژی ڤێ یه‌كێ ئاسانكاری بۆ ده‌نگده‌رێ گشتی هاتیه كرن بۆ وی نه‌هاتیه‌كرن، به‌لكو پێرابوون پشكداری كرنا ئاواران د هه‌لبژارتنان دا ب زه‌حمه‌تر بووینه د گه‌ل ئێكی د ناڤ مال و باژێرێ خوه دا و ئه‌ڤه ژی نه‌ئێكسانی و نه‌داد په‌روه‌ری یه ل جهێ كاودانێن ئاواره‌ی به‌رچاڤ بهێنه وه‌رگرتن، لێ تووشی گه‌له‌ك ئاریشه و گیروگرفتان بوویه.
زێده‌تر ژی گۆت: كاودانێن عیراقێ ژ سالا 2005 هه‌تا نوكه به‌رقرار نه‌بووینه و ئه‌ڤرۆ ژی عیراقێ ژی چه‌ند كێشێن سه‌ره‌كی هه‌نه كو دبنه ئاریشه به‌رامبه‌ر ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان و ژخالا ژ هه‌موویا سه‌ره‌كیتر بارێ ئێمناهیێ یه و ئه‌و چه‌كێ نه لژێر ده‌ستهه‌لاتا حكومه‌تێ ده‌ستێن میلیشیان و گرۆپێن چه‌كداری دا هه‌یه و دشێن بنه گه‌ڤ و هه‌ره‌شه ل سه‌ر ئه‌نجام دانا هه‌لبژارتنان و ببنه مه‌ترسی ل سه‌ر پاقژیا هه‌لبژارتنان و دیسان دڤی ده‌می دا گه‌له‌ك جاران بووینه مه‌ترسی ل سه‌ربه‌ربژێن تاكه كه‌سی و چالاكڤانان و چالاكڤانێن سڤیل، له‌ورا خاله‌كا مه‌ترسیێ یه و ل سه‌ر راوه‌ستیانێ یه به‌رامیه‌ر ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنێن عیراقێ و هه‌روه‌سا ب كارئینانا سامانێ گشتی و ئه‌ڤه ژی ژ ئه‌نجامێ هه‌بوونا گه‌نده‌لیێ و گرۆپا و گه‌له‌ك ژ وان دشێن ب گه‌هنه سامانێ گشتی و ب كار بینن ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه د هه‌لبژارتنان دا ژ بۆ هندێ بشێن ده‌رئه‌نجامێن هه‌لبژارتان ل دووڤ دلێ وان ب ده‌ركه‌ڤیت و بڕیاردان ل سه‌ر هه‌ر پرۆسێسه‌كا هه‌لبژارتنان ده‌ستێ كۆمسیۆنێ ب تنێ دا نینه، چونكو هه‌ر پرۆسێسه‌كا هه‌لبژارتنان كومه‌كا لایه‌نان پێكڤه هه‌نه پشكدار و هه‌ڤپشكن د كه‌ل ئێك دا و بڕیار ئه‌و بوو ل 6/6/2021 هه‌لبژارتن بهێنه ئه‌نجامدان و بۆچی هاتنه پاش ئێخستن بۆ هه‌یڤا ده‌ه، ئێك ژ وان ئه‌نجامان ئه‌و بوو پارت و لایه‌نێن سیاسی هه‌ڤكار نه‌بوون ل گه‌ل كۆمسیۆنێ و به‌ربژێرێن خوه پێشكێش نه‌كرن، له‌ورا كۆمسیۆن نه‌چار بوو پاش بێخیت بۆ هه‌یڤا ده‌ه، چونكو نه‌یا دروسته هه‌لبژارتن بهێنه كرن بێ به‌ربژێر، له‌ورا هه‌كه مرۆڤی دڤێت هه‌لبژارت بهێنه كرن ل ده‌مه‌كێ دیاركری دا ئه‌ڤ باره ناكه‌ڤیته سه‌رملێن كۆمسیۆنێ، به‌لكو لایه‌نێن سیاسی و حكومه‌ت و وه‌لاتی هه‌موو پێكڤه هاریكار بن و پشكداریێ بكه‌ن.
گۆتژی: ئه‌ڤ جاره ستافێ هه‌لبژارتنان هاتینه گۆهورین بووینه دادوه‌ر و ل گوره‌ی ده‌ستوری دادوه‌ر نابیت ل ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌ری كار بكه‌ت و ل گوره‌ی قانوونێ كۆمسیۆن هاتیه راسپاردن ب ده‌ستێ دادوه‌ران كو دبێژنێ جڤاتا كۆمیسه‌را و هه‌موو دادوه‌رن و سه‌ربور د وارێ هه‌لبژارتنان دان نه‌بوویه و ستافێ كۆمسیۆنێ هه‌موو هاتیه دووركرن و ئه‌ڤه ژی ئاریشه‌كا دی یه بۆ كۆمسیۆنێ بۆ ئه‌نجامدانا هه‌لبژارتنان. هه‌ر چه‌نده ده‌مه‌كه یێ كار دكه‌ن و دكه‌ڤنه سه پێن خوه، به‌لێ جڤاتا كۆمیسه‌ران چو سه‌ربور د وارێ هه‌لبژارتنان دا نینن. نوكه دبیت كه‌سێ ره‌خنه ل سه‌ر وان نه‌بن، به‌لێ ل رێكه‌فتی 10ی چریا ئێكێ و ئه‌نجام به‌ری حه‌ز و ڤیانا هنده‌ك لایه‌نێن سیاسی بن ل وی ده‌می كۆمسیۆن دێ كه‌ڤیته ل به‌ر هێرشێن توند ب تایبه‌تی جڤاتا كۆمیسه‌را و دبیت ل وی ده‌می هه‌كه گومان ل سه‌ر ده‌ستپاكیا وان په‌یدا بوو دێ كاریگه‌ری ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌ری ژی په‌یدا بیت، چونكو ئه‌ڤه دادوه‌رن و یێن ژده‌ستهه‌لاتا دادوه‌ری هاتینه به‌ربژێر كرن ژ بۆ ب رێڤه‌برنا كۆمسیۆنێ.
